گروه اقتصادی  -  در هفته گذشته، سهام شرکت‌های  گروه فرآورده‌های نفتی  با تقاضای بسیار مناسب از طرف سهامداران خرد روبه‌رو شد و با رشد  14.27درصدی  یکی از بالاترین بازدهی‌ها را در بازار ثبت کرد. اتفاقی که برخی آن را به افزایش قیمت نفت و انرژی در بازار‌های جهانی نسبت می‌‌دهند. بررسی‌ها نشان می‌‌دهد با توجه به محاسبه دستوری نرخ خوراک و فرآورده‌های فروش رفته از طرف پالایشگاه‌ها، نسبت سود خالص پالایش هر بشکه نفت برای این شرکت‌ها  در سال‌های اخیر تقریباً ثابت بوده است. بر این اساس افزایش قیمت نفت خام می‌‌تواند بر نرخ بهای تمام شده محصولات و افزایش قیمت فرآورده‌ها می‌‌تواند بر قیمت محصولات تمام شده، اثرگذار باشد که اگر این دو با نسبت یکسانی افزایش یابند، تغییر در سود پالایشگاه‌ها تنها به تغییرات نرخ ارز و مقدار فروش شرکت‌ها مربوط می‌‌شود. موضوعی که با افزایش تقاضا برای محصولات شرکت‌های ایرانی در نتیجه رفع تحریم‌ها و خروج روسیه از بازار می‌‌تواند حاصل شود. این گزارش به بررسی عملکرد این صنعت دربازار سهام می‌‌پردازد.
 سودسازی پالایشگاه‌ها به چه شکل است؟
سودآوری شرکت‌های پالایشی تابع متغیر‌های گوناگونی است که با فضای سیاسی و اقتصادی دنیا گره خورده و به همین لحاظ طی سال‌های گذشته نوسانات زیادی در آن مشاهده شده است. براساس دستورالعمل جدید ، قیمت‌گذاری نفت خام و فرآورده‌های اصلی شرکت‌های پالایشی در سال 1400، بر اساس نرخ‌های مأخذ  فوب خلیج فارس گزارش شده در نشریه پلتس و فرمول‌های دستورالعمل مذکور می‌‌باشد. در دستورالعمل سال 1399 قیمت فرآورده‌ها براساس متوسط وزنی ماهانه قیمت فروش صادرات دریایی و زمینی فوب ایران و مبنای قیمت‌گذاری نفت خام نیز قیمت نفت خام سبک و سنگین صادراتی بوده است.
شرکت‌های پالایشی در زمینه تبدیل نفت خام به فرآورده‌هایی همچون نفت سفید، بنزین و گازوییل، گاز مایع، قیر، نفت کوره و دیگر فرآورده‌های نفتی، فعالیت می‌‌کنند. مقدار فروش و نرخ خوراک مصرفی این شرکت‌ها از طریق شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی تعیین می‌‌شود و سودسازی آنها به مواردی چون نرخ تسعیر ارز، قیمت خوراک و قیمت فروش فرآورده‌ها در داخل و خارج از ایران بستگی دارد. در صورت‌های مالی  این شرکت‌ها معمولاً نرخ ارز با میانگین ماهانه خرید و فروش نرخ نیما (حواله) محاسبه می‌‌شود و نرخ فروش فرآورده‌ها تابعی از مقدار و قیمت فروش در داخل و خارج از ایران است. بنا بر این با تغییر در نرخ خوراک، نرخ ارز  و نرخ فرآورده‌های فروش رفته، مقدار درآمد و سود این شرکت‌ها می‌‌تواند تغییر کند. در سال‌های اخیر نسبت سود خالص شرکت‌ها به ازای هر بشکه خوراک تصفیه شده تقریباً ثابت بوده است. این نسبت برای 5 نماد پالایشی برتر بازار به طور میانگین در حدود 10 درصد بوده است. هزینه پالایش هر بشکه خوراک مصرفی اما در سال‌های گذشته، با نوسانات زیادی روبه‌رو بوده که مهم‌ترین دلیل آن تغییر در قیمت نهاده‌ها و هزینه‌های حمل و نقل بوده است. لازم به ذکر است که 94 تا 98 درصد بهای تمام شده محصولات پالایشی به قیمت نفت خام وابسته است.
شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران با توجه به فروش فرآورده‌ها، نسبت به تسهیم و اعلام میزان فروش داخلی، صادراتی، بانکرینگ، موارد ارزی و مرزی و مبالغ فروش هر یک از پنج فرآورده اصلی به علاوه سوخت هوایی اقدام می‌‌کند. محصولات ویژه تولیدی این شرکت‌ها نیز در بورس‌های کالا و انرژی عرضه می‌‌شود و مشتریان عمده این فرآورده‌ها شرکت‌های قیرسازی و تولیدکنندگان انواع روانکار‌ها هستند.
مالکیت 227 میلیون برگ سهم به حقیقی‌ها رسید
آمارها نشان می‌‌دهد حقوقی‌های شاغل در گروه فرآورده‌های نفتی، از ابتدای زمستان درحدود 2 میلیارد برگ سهم را از سهامداران حقیقی خریداری کرده‌اند. روندی که در هفته گذشته به سمت حقیقی‌ها تغییر کرد و در این هفته حقیقی‌ها 227 میلیون برگ سهم را از حقوقی‌ها خریداری کردند. این روند نشان می‌‌دهد که این صنعت در هفته گذشته با اقبال سهامداران خرد روبه‌رو شده است. نمودار، تغییرات مالکیت حقوقی و فشار تقاضای حقیقی را از ابتدای تابستان در گروه فرآورده‌های نفتی نشان می‌‌دهد. همچنین با توجه به ارقام جدول، سهام گروه فرآورده‌های نفتی در یک هفته اخیر در حدود 14.27درصد رشد داشته که نماد‌های شتران، شبندر، شپنا و شاوان بالای میانگین و  نمادهای شبریز، شسپا، شنفت و شراز پایین میانگین قرار داشته‌اند.
افزایش 82 درصدی سود خالص «شبندر»
شرکت پالایش نفت بندرعباس (نماد بورسی شبندر)، در کیلومتر 20 جاده اسکله شهید رجایی قرار دارد. این شرکت از نظر ظرفیت پالایش، چهارمین شرکت بزرگ این صنعت است و از نظر پالایش نفت خام تنها شرکتی است که قادر به پالایش نفت خام سنگین است. در حال حاضر بازار اصلی محصولات شرکت داخلی بوده و بر اساس قانون شرکت مکلف به تحویل پنج فرآورده اصلی به علاوه سوخت هوایی خود به شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران است.
این شرکت با پالایش روزانه 350 هزار بشکه نفت خام سنگین و میعانات گازی در حدود 16 درصد سوخت مورد نیاز کشور را تأمین می‌‌کند و علاوه بر آن به دلیل مجاورت با آب‌های آزاد امکان صادرات فرآورده‌ها را نیز دارد. این شرکت طرح احداث خط لوله 30 اینچ انشعابی از مسیر نفت خام گوره به جاسک و احداث 6 مخزن جدید بنزین و نفت گاز را برای افزایش تاب آوری و کاهش ریسک‌های عملیاتی، در دستور کار دارد.
طبق برآوردهای انجام شده، این شرکت، تاپایان آذرماه سال جاری در حدود 13 هزار و 351 میلیارد تومان سود خالص شناسایی کرده که نسبت به دوره مشابه سال قبل 82 درصد افزایش را نشان می‌‌دهد.
 افزایش 129 درصدی سود خالص «شتران»
شرکت پالایش نفت تهران (نماد شتران)، در ابتدای جاده قدیم قم قرار دارد. این شرکت به منظور تأمین فرآورده‌های استراتژیک نفتی مناطق مرکزی و شمال و شمال شرق کشور، نفت خام را پالایش و به محصولات متنوع تبدیل می‌‌کند. این مجتمع پالایشی متشکل از دو پالایشگاه شمالی و جنوبی است که با مجموع ظرفیت 185هزار بشکه در روز به بهره‌برداری رسیده است. این شرکت از نظر ظرفیت تولید پنجمین و از نظر ضریب پیچیدگی و توسعه واحد‌های فرایندی در جایگاه دوم قرار دارد. عمده بازار هدف محصولات شرکت داخلی بوده و محصولات اصلی به شرکت ملی تولید و پخش فرآورده‌های نفتی ایران تحویل داده می‌‌شود و محصولات ویژه نیز از طریق بورس کالا و انرژی به فروش می‌‌رسد. در حال حاضر این پالایشگاه با تولید روزانه 250 هزار بشکه نفت خام، 13 درصد از نیاز کشور را تأمین می‌‌کند. طبق آخرین صورت‌های مالی منتشر شده، این شرکت در 9 ماهه منتهی به آذرماه 1400، درحدود 10 هزار و 483 میلیارد تومان سود خالص شناسایی کرده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 129 درصد افزایش را نشان می‌‌دهد.
 افزایش 12 درصدی سود خالص «شپنا»
شرکت پالایش نفت اصفهان (نماد شپنا)، در شمال غربی اصفهان واقع شده است. این شرکت از نظر دریافت خوراک نفت خام و میعانات گازی در جایگاه دوم و از منظر تولید محصولات نفت گاز، مقام اول را به خود اختصاص داده است. شرکت پالایش نفت اصفهان به عنوان تأمین کننده خوراک پنج شرکت بزرگ تولیدی نفت جی، سرمایه‌گذاری صنایع شیمیایی ایران، پتروشیمی اراک، پتروشیمی اصفهان و نفت سپاهان شناخته می‌‌شود. وکیوم باتوم، نفت سفید ویژه، نفتا، پلاتفرمیت و روغن پایه به عنوان محصولات ویژه‌ای هستند که خوراک این شرکت‌ها را فراهم می‌‌کنند. درحال حاضر فرآورده‌های ویژه این شرکت در بورس کالا و انرژی عرضه می‌‌شود. طبق آخرین صورت‌های مالی، این شرکت در 9 ماهه منتهی به آذرماه سال جاری حدود 9 هزار و 600 میلیارد تومان سود خالص شناسایی کرده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 12 درصد افزایش داشته است.

نحوه محاسبه خوراک و نرخ فرآورده‌های پالایشگاه‌ها

نحوه محاسبه نرخ خوراک  
قیمت نفت صادراتی از مبادی اولیه، قیمت معاملاتی یک بشکه نفت صادراتی از مبادی اولیه در هر محموله است و قیمت نفت صادراتی عرضه شده در بورس متوسط قیمت صادراتی از مبادی اولیه در یک ماه شمسی است و همچنین برای نفت تحویلی به پالایشگاه‌های داخلی  و مجتمع ‌های پتروشیمی، 95درصد  متوسط بهای محموله‌های صادراتی نفت مشابه در هر ماه شمسی است

نحوه محاسبه نرخ فرآورده‌ها   
 مابه‌التفاوت قیمت پنج فرآورده اصلی و سوخت هوایی شامل فرآورده‌های نفتی و مواد افزودنی تحویلی از سوی شرکت‌های پتروشیمی به شرکت‌های اصلی و فرعی تابعه وزارت نفت و گاز طبیعی فروخته شده به مصرف کنندگان داخلی با قیمت صادراتی یا وارداتی این فرآورده‌ها حسب مورد به علاوه هزینه‌های انتقال داخلی فرآورده‌ها  و نفت خام معادل آنها  و توزیع، فروش، مالیات و عوارض موضوع قانون مالیات برارزش افزوده در دفاتر شرکت‌های پالایش نفت و گاز به حساب بدهکار شرکت‌های اصلی و فرعی تابعه وزارت نفت ثبت می‌شود و از آن طریق در بدهکار حساب دولت نیز ثبت می‌شود. تسویه حساب فیزیکی و نهایی حداکثر تا پایان سال بعد انجام می‌پذیرد.