زیر پوست یک اتفاق

دکتر حسن محدثی
جامعه‎شناس و استاد دانشگاه
1 در شرایط‎ بحرانی، سطوح تحولات متفاوت است؛ گاه فجایع «طبیعی» هستند و گاهی «اجتماعی»؛ اما اغلب فجایع درهر دو سطح اتفاق می‎افتند و از یک سطح به سطح دیگر سرایت می‎کنند؛ به‌عنوان مثال اپیدمی‎ها، ضمن اینکه ریشه طبیعی دارند، از طریق فرهنگ و نوع روابط اجتماعی بسط می‌یابند، یا قحطی‎ها که با وجود داشتن جنبه‎های طبیعی، ابعاد اجتماعی نیز پیدا می‎کنند.
2 فاجعه‎هایی همچون بیماری‎های همه‎گیر در سطح فکری و فرهنگی تأثیر جدی می‎گذارند و تغییرات و تحولات جدیدی را ایجاد می‎کنند. در جریان وقوع فجایع، اغلب در برخی از افکار دینی و اعتقادی فرسایشی رخ خواهد داد؛ البته این اظهارنظر بیشتر در سطح اندیشگی طرح می‌شود و برای بررسی و راستی‏ آزمایی آن به‌کارهای تجربی بیشتری نیاز است.
3 در جهان پساکرونا، تغییر الگوهای رفتاری و سبک زندگی در چند حوزه برجسته‌تر دیده خواهد شد؛ نخست اینکه، چون آگاهی مردم نسبت به امور بهداشتی افزایش یافته، تغییر رفتاری را در الگوهای پزشکی و بهداشتی برخی مردم ایجاد خواهد کرد.
سطح دیگری از تغییرات که مورد انتظار است، به مسائل اقتصادی برمی‎گردد، امروزه به‌دلیل شیوع ویروس کرونا بسیاری از کسب و کارها دچار مشکل شده است، از این رو، دنیای مجازی و دنیای الکترونیک جدی‎تر گرفته شده و بخشی از کسب و کارها از این طریق دنبال می‎شود. این درهم تنیدگی عرصه «کسب و کار» با «دنیای مجازی» باعث می‎شود تا در جهان پساکرونا بخشی از کسب و کارها در این فضا دنبال شود.
سوم، از نظر تمدنی، جوامعی که در حوزه تکنولوژیک فعالیت می‎کنند، گرایشی به سمت رویکردهای ضد ویروسی پیدا خواهند کرد و روابط بین‎الملل به سمت و سویی پیش خواهد رفت که بتواند تمدن فردا را در برابر اینگونه خطرات ایمن کند.
نکته چهارم، تأثیر کرونا بر حوزه‎های محیط ‎زیستی است. این آگاهی به شکل گسترده‎ای در ذهنیت جمعی جامعه ایجاد شده که ما با زمین رفتار درستی نداشته‎ایم در حالی که باید زمین را پاس بداریم. این سطح از آگاهی تا حدی منجر به تغییرات رفتاری در نوع مواجهه با محیط‌ زیست خواهد شد.
پنجم، برعکس اظهارنظرهایی که در مورد تقویت مرزهای ملی در جهان پساکرونا صورت می‎گیرد، معتقدم دنیای جهانی شده به عقب برنمی‎گردد. در واقع، خود نفس پدیده کرونا نشان می‌دهد که ما چقدر به یکدیگر همبسته هستیم و سرنوشت‎مان به هم گره خورده است. یک ویروس، اکثر کشورهای دنیا را درگیر کرده و این خود نشان می‌دهد که ما مناطق جدا افتاده در جهان نداریم. براین اساس، ضرورت «همگرایی جهانی» بیش از پیش باید فهم شود و بی‎شک، دولت‌هایی همچون امریکا در آینده به موضوع «همگرایی جهانی» بیشتر توجه خواهند کرد و به پروتکل‎های جهانی می‎پیوندند و حتی ممکن است بعضی از سازمان‌های جهانی مثل «سازمان بهداشت جهانی» اختیارات بیشتری را برای مداخله در اینگونه مواقع خواستار شوند. از این رو، معتقدم، ضرورت پیوسته بودن جهان به‌دنبال شیوع کرونا بیش از گذشته تقویت و فهمیده شده است.
4 اما چگونه می‎توان آمادگی لازم برای مواجهه با بحران‎هایی همچون شیوع بیماری‎های همه‎گیر را در جامعه ایجاد کرد و علوم‎اجتماعی و جامعه‎شناسی در ایجاد این آمادگی چه مسئولیتی برعهده دارد؟ یکی از دلایل فقر نظریه‎پردازی در حوزه‌های انضمامی در جامعه ما وجود موانعی همچون ممیزی است که باعث می‌شود تا آرای متفکران در عرصه‎های علوم‎انسانی و علوم‎اجتماعی به سهولت به جامعه تزریق نشود. از سوی دیگر «فقر تاریخ اجتماعی در ایران» باعث شده تا ما داستان زندگی مردم را در طول صد سال پیش در اختیار نداشته باشیم. ما مادامی می‎توانیم از رهگذر علوم اجتماعی و علوم‏ انسانی در مردم برای مواجهه با فجایع، آمادگی ایجاد کنیم که به آنان آزادی عمل بیشتری در ارائه افکار و دسترسی به اطلاعات بدهیم.