رمزگشایی از اختلاف آمار نرخ رشد

سیاوش رضایی
خبرنگار
سال‌هاست که دو نهاد آماری با سابقه کشور یعنی مرکز آمار ایران و بانک مرکزی به تولید و انتشار آمارهای اقتصادی مشغول هستند. بانک مرکزی از سال 1339 و مرکز آمار ایران از سال 1344 تأسیس شده‌اند و آمارهای مهمی نظیر نرخ تورم و نرخ رشد اقتصادی را تولید می‌کنند. اما همواره درخصوص اینکه کدام نهاد مرجع آماری کشور است، اختلاف وجود داشته است که این اختلاف هر از گاهی با افزایش اختلاف آمارهای تولیدی به اوج رسیده است.
پس‌از آنکه بارها این اختلافات آماری به بحث روز تبدیل شده بود، در سال 1397 دولت برای پایان دادن به این اختلاف، خواستار وحدت آماری شد و برهمین اساس بانک مرکزی در آبان ماه 97 آخرین نرخ رسمی تورم خود را اعلام کرد.
به‌دنبال آن برای حل مشکل تولید و انتشار نرخ رشد تولیدناخالص داخلی، شورای عالی آمار در نشست 22 مرداد ماه سال گذشته خود مصوبه‌ای را به تصویب رساند تا برای همیشه به تفاوت آماری پایان دهد. اما تفسیرهای متفاوت از این مصوبه باعث شد همچنان مشکل باقی بماند.
مسئولان بانک مرکزی اعتقاد داشتند که مرکز آمار تنها مسئول انتشار است و باید آمارهای این بانک را عیناً منتشر کند، درمقابل مسئولان مرکز آمار این برداشت از مصوبه را داشتند که بانک مرکزی باید آمارهای خود را دراختیار این مرکز قراردهد تا پس از محاسبات تکمیلی منتشر شود. این اختلاف باعث شد تا اعلام نرخ رشد اقتصادی در سال گذشته با تأخیر طولانی مواجه شود.
به‌دنبال آن مرکز آمار ایران در روز 21 خرداد ماه گزارش نهایی خود از نرخ رشد اقتصادی سال 98 را منتشر کرد که براساس آن نرخ رشد اقتصادی با نفت و بدون نفت منفی است، اما یک روز بعد رئیس کل بانک مرکزی در یادداشتی که در پایگاه این بانک نیز منتشر شد نرخ رشد اقتصادی محاسبه شده توسط این نهاد را اعلام کرد که اختلاف بسیار زیادی با آمارهای مرکز آمار دارد. بدین ترتیب یک بار دیگر موضوع تضاد آماری و اختلافات فاحش آن میان دو نهاد رسمی به سوژه رسانه‌ها تبدیل شد.
درحالی که مرکز آمار ایران نرخ رشد اقتصادی بدون نفت را منفی 6 دهم درصد اعلام کرده است، رئیس کل بانک مرکزی این شاخص را مثبت 1.1 درصد بیان کرده است. درسایر بخش‌ها نیز اختلاف زیادی میان آمار دو نهاد به چشم می‌خورد.
روش آمارگیری مرکز آمار و بانک مرکزی
در حال حاضر مرکز آمار ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران هر دو از روش نظام حسابرسی ملی (SNE) که توسط دفتر آمار سازمان ملل متحد در اختیار تمام کشورها قرار گرفته است، استفاده می‌کنند. این روش استاندارد هم‌اکنون توسط بیش از 200 کشور دنیا استفاده می‌شود که هر دو نهاد آماری ایران هم از این روش بهره می‌برند.
نخستین ویرایش نظام حسابرسی ملی بعد از جنگ جهانی دوم ارائه شد و در سال 1948 نسخه مقدماتی آن آماده شد. با تکمیل این روش در سال 1953 اولین نسخه استاندارد این نظام تهیه و دراختیار کشورها قرار گرفت و درنهایت در سال 1968 نسخه دوم آن به روز‌رسانی شد. هم‌اکنون دستورالعمل‌های این نظام آماری به پنج زبان اصلی دنیا روی سایت دفتر آمار سازمان ملل متحد در دسترس قرار گرفته است.
 منابع آماری دو نهاد
با توجه به اینکه مرکز آمار و بانک مرکزی ایران هر دو از یک روش استاندارد جهانی برای تهیه شاخص تولیدناخالص داخلی استفاده می‌کنند، این سؤال مطرح می‌شود که دلیل اختلاف زیاد میان آمارهای نهایی این نهادها چیست؟
با بررسی نحوه آمارگیری این نهاد باید گفت که ریشه اختلافات آماری این دو نهاد به منابع آماری آنها مربوط می‌شود. بررسی آمارهای ارائه شده از سوی این دو نهاد آماری در طول چند دهه اخیر نشان می‌دهد که نتایج هر دو نهاد دچار واگرایی جدی نشده و همگراست و درصورتی که آمارهای سنوات گذشته آنها را روی نمودار مشاهده کنیم نتایج شباهت زیادی به هم دارد.
با این حال در طول این سال‌ها گاه نتایج آماری آنها به هم نزدیک شده و گاه از هم فاصله گرفته است که دلیل اصلی آن این است که مرکزآمار و بانک مرکزی هر یک منابع آماری مستقلی دارند که موجب می‌شود نتایج حاصله با هم متفاوت باشد. برهمین اساس منابع آماری این دو نهاد در تمام طرح‌های آماری، سرشماری‌ها و نمونه گیری‌ها مستقل و متفاوت است.
درحالی که آمارگیری بانک مرکزی از سطح 80 شهر کشور انجام می‌شود، جامعه آماری مرکز آمار ایران گسترده‌تر است و حتی به روستا‌ها نیز تسری پیدا می‌کند.
دلیل اختلاف آماری دو نهاد
ریشه اصلی اختلاف آماری این دو نهاد که در نرخ رشد تولیدناخالص داخلی سال گذشته به اوج خود رسیده به همین منابع متفاوت برمی گردد. هرچند هر دو نهاد برای دسترسی به برخی داده‌ها از روش پرسشنامه از فعالان اقتصادی و خانوارها استفاده می‌کنند. بنابراین در آمارهای مربوط به تولیدکننده، توزیع‌کننده و خانوار با توزیع پرسشنامه میان جامعه آماری اطلاعات مورد نیاز جمع‌آوری می‌شود.
اما بانک مرکزی در بخش‌هایی که آمار پایه و ثبتی وجود دارد آمارگیری مستقیم انجام نمی‌هد، برخلاف آن مرکز آمار تمام فرآیند آمارگیری را با مراجعه مستقیم انجام می‌دهد. برای مثال بانک مرکزی آمار مربوط به بخش کشاورزی، صنعت، معدن و... را از وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و صنعت، معدن و تجارت دریافت می‌کند و آمارهای آن را وارد محاسبات خود می‌کند. این درحالی است که مرکز آمار ایران حتی دراین موارد نیز با مراجعه به واحدهای تولیدی و زیرمجموعه این وزارتخانه‌ها به‌صورت مستقیم اقدام به آمارگیری می‌کند. در همین حال علاوه بر آمارهای ثبتی وزارتخانه‌ها، بانک مرکزی به جای آمارگیری مستقیم در بخش‌هایی که شرکت‌ها دارای صورت‌های مالی حسابرسی شده و ترازنامه هستند و بخش عمده آن روی سایت «کدال» منتشر می‌شود، از روش آمارگیری مستقیم استفاده نمی‌کند.
بنابراین اختلاف در منابع آماری این بخش‌ها یکی از مهم‌ترین دلایل اختلاف آماری این دو نهاد است. چه آنکه نرخ رشد تولیدناخالص داخلی بخش کشاورزی که با اختلاف 5.8 درصدی میان مرکز آمار ایران (نرخ رشد اعلامی 3 درصدی). بانک مرکزی (نرخ اعلامی 8.8 درصدی) همراه است به‌دلیل همین روش ایجاد شده است و ریشه آن به تفاوت آمارهای اعلامی وزارتخانه‌ها با نتایج آمارگیری مستقیم و مراجعه به واحدهای تولیدی بوده است.
درگروه صنایع و معادن نیز که مرکز آمار نرخ رشد آن را منفی 14.7 و بانک مرکزی مثبت 2.3 درصد اعلام کرده‌اند نیز همین وضعیت حاکم است. بانک مرکزی از آمارهای ثبتی دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های ذیربط بهره برده است و مرکز آمار به مراجعه حضوری به این داده‌ها رسیده است و نتیجه با اختلاف 12.4 درصدی روبه‌رو شده است.
طبق اطلاعات موجود بانک مرکزی برای صرفه‌جویی در هزینه در بخش‌هایی که آمار ثبتی دستگاه‌ها وجود دارد از آمارگیری مستقیم خودداری می‌کند. بدین ترتیب تنها در بخش‌هایی که یک دستگاه متولی رسمی مانند هتلداری، رستوران و... وجود ندارد هر دو نهاد به آمارگیری مستقیم رجوع می‌کنند. برهمین اساس در گروه خدمات شاهد کمترین اختلاف آماری میان دو نهاد هستیم. درحالی که مرکز آمار نرخ رشد گروه خدمات را در سال گذشته منفی 3 دهم درصد اعلام کرده بانک مرکزی نیز به نرخ رشد منفی 2 دهم درصد رسیده است که تنها یک دهم درصد اختلاف دارد.
طبق اطلاعات موجود درکنار این منابع، بانک مرکزی از آمارگیری بودجه خانوار که در آن 12 هزار خانوار مورد پرسش قرار می‌گیرند و همچنین از اطلاعات قوانین بودجه استفاده می‌کند که درنهایت تمام این آمار‌ها تجمیع و پس از بازبینی منتشر می‌شود. با این حال درخصوص قانون بودجه به‌دلیل اینکه حتی قانون بودجه پیش‌بینی است و تا تحقق فاصله دارد، پس از اجرای قانون میزان تحقق اعداد و ارقام از خزانه‌داری کل دریافت می‌شود و در قالب آمارهای مقدماتی، نیمه قطعی و قطعی منتشر می‌شود.
اختلاف روزهای آمارگیری
یکی دیگر از مواردی که باعث اختلاف آماری دو نهاد درکشور می‌شود به روزهای مراجعه درآمارگیری مستقیم و پرسشنامه‌ای مربوط می‌شود. برای مثال درصورتی که آمارگیر مرکز آمار ایران روز بیستم ماه برای جمع‌آوری آمار مراجعه کرده باشد و آمارگیر بانک مرکزی در روز 25 ماه، نتایج متفاوتی به دست می‌آید که از نگاه آماری به معنای غلط بودن آمار نیست. از نگاه آماری حتی مراجعه در نوبت صبح و عصر نیز می‌تواند نتایح متفاوتی به همراه داشته باشد.
نقش «کرونا» در آمارهای دو نهاد
یکی از متغیرهایی که روی شاخص‌های اقتصادی در سال گذشته تأثیر داشت، شیوع ویروس «کرونا» بود که به‌دلیل تعطیلی یا رکود شدید بخش عمده‌ای ازکسب و کارها باعث تنزل شاخص‌ها شد. برهمین اساس در آمار مرکز آمار ایران شواهد رکود ناشی از کرونا در نرخ رشد اقتصادی بخصوص در فصل زمستان دیده می‌شود. این درحالی است که در آمار بانک مرکزی علاوه بر مثبت بودن نرخ رشد در گروه‌های اصلی در برخی از زیرگروه‌هایی که بیشترین آسیب را از کرونا متحمل شده‌اند، شاهد بهبود نرخ رشد در سه ماهه چهارم نسبت به سه ماهه سوم هستیم. برای مثال درزیرگروه بازرگانی، رستوران و هتلداری (گروه اصلی خدمات) درحالی که نرخ رشد سه ماهه سوم 1.2 درصد بوده ،این نرخ در سه ماهه چهارم و با وجود تأثیر کرونا به 2.3 درصد رسیده است.
 اما از نگاه بانک مرکزی کرونا تنها بر 20 روز فصل زمستان تأثیر داشت و 70 روز آن بدون کرونا سپری شده است. به طوری که از اوایل اسفند ماه به‌صورت رسمی شیوع این بیماری اعلام شد. برهمین اساس این بانک اعتقاد دارد که کرونا تأثیر زیادی در افت نرخ رشد اقتصادی نداشته است. درخصوص بهبود نرخ رشد زیربخش بازرگانی رستوران و هتلداری نیز این بانک معتقد است که علاوه بر آمارگیری مستقیم از «جریان کالا» نیز بهره می‌برد.
دفاعیات از تولید آمار
درمجموع هر دو نهاد برای تولید و انتشار آمارهای کلان اقتصادی توجیهات خاص خود را دارند. مسئولان مرکز آمار ایران اعتقاد دارند که این مرکز تنها نهادی است که با مأموریت اصلی تولید و انتشار آمار رسمی تأسیس شده است. ضمن اینکه بانک مرکزی در کمتر از سه درصد کشورهای دنیا همچون هندوراس، پاراگوئه، موناکو و لیبی آن هم به‌دلیل اینکه این کشورها مراکز آماری ندارند، مسئول تهیه آمار هستند. علاوه براین از دید مسئولان این مرکز، در قوانین بالادستی نیز بارها بر مسئولیت مرکز آمار برای تولید آمار تأکید شده است. درآخرین جلسه شورای عالی آمار نیز یک بار دیگر تکلیف این موضوع روشن شده است.
اما مسئولان بانک مرکزی نیز معتقدند که این بانک حدود 60 سال سابقه تولید و انتشار آمار را دارد و به‌عنوان حسابرس ملی این وظیفه را باید انجام دهد. به اعتقاد آنها بانک مرکزی به‌دلیل اینکه «سیاستگذاری بی‌وقفه» انجام می‌دهد، نیازمند تولید آمارهای به روز است.
درحالی که مسئولان مرکز آمار، بانک مرکزی را وابسته به دولت می‌دانند و معتقدند که مرکز آمار نهادی مستقل است، مسئولان بانک مرکزی نیز اعتقاد دارند که این مرکز هم به دولت وابسته است؛ ضمن اینکه رئیس مرکز آمار توسط معاون رئیس جمهوری منصوب می‌شود ولی رئیس کل بانک مرکزی به‌صورت مستقیم از سوی رئیس جمهوری تعیین می‌شود.