کشف حجاب تحمیل شد

لیلا ابراهیمیان/ رضاشاه شروع به سرکوب و توقیف و بستن نشریات و انجمن‌های مستقل کرد؛ «جمعیت نسوان وطن‌خواه» نیز پیش چشم نیروهای نظمیه با تحریک و جلب عده‌ای از متعصبان سنگ‌باران شد و نشریات آن به آتش کشیده شد؛ سال 1312 بود و نسوان وطن‌خواه به فکر تعطیلی این انجمن افتادند. جمعیت نسوان وطن‌خواه از دل جنبش روشنفکری و تغییرخواهی به وجود آمده بود که معتقد بودند برای پیشرفت مملکت، زنان نیز باید آموزش ببینند و تحصیل کنند. بی‌بی‌خانم استرآبادی نخستین مدرسه دخترانه تهران «دوشیزگان» را بنیان گذاشت و راه را برای طوبی آزموده باز کرد تا مدرسه «ناموس» را در تهران افتتاح کند.
اما بعد از تعطیلی جمعیت نسوان وطن خواه شاه تصمیم دیگری گرفت؛ دولتی کردن‌ نهادها. بیست‌ودوم اردیبهشت‌ماه 1314 بعضی از اعضای انجمن نسوان وطن‌خواه از مؤسسان «کانون بانوان ایران» شدند؛ کانونی که هیچ‌‌گاه نتوانست خاطره زنان شجاع این انجمن را زنده کند. شمس(خدیجه) پهلوی ریاست کانون بانوان ایران را که توسط رضاشاه و با همکاری وزارت معارف برای پیشبرد و اجرای اهداف خود درباره کشف حجاب و «زمینه‌سازی برای آزادی نسوان» ایجاد شده بود، برعهده داشت. شاه تصمیم خود را گرفته بود؛ او به فکر تحمیل لباس رسمی تازه و کشف حجاب اجباری بود و کانون هم باید کمکش می‌کرد؛ تصمیمی که برخی آن را سیاسی می‌خوانند و به باور عده‌ای از عناصر سیاست تجددگرای ناسیونالیستی بود. یازدهم تیرماه آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری در تلگرافی به رضاشاه ضمن اعتراض به روند کشف حجاب، خواستار جلوگیری از این روند شد و در نهایت خود راه انزوا در پیش گرفت. اما این محمدعلی فروغی بود که روز بعد به نمایندگی از رضاشاه در پاسخ به نامه آیت‌‌الله از اینکه ایشان بی‌حجابی و موارد خلاف شرع را به رضاشاه نسبت داده، اظهار تعجب کرد. بیستم‌ تیر ماه بود که قیام مردم مشهد در اعتراض به سیاست‌های رضاشاه در صحن مسجد گوهرشاد، سرکوب شد؛ مردم در مسجد شعار می‌دادند: «یا امام حسین از شر این شاه ظالم حفظ‌مان کن.» اگرچه لباس اجباری مورد استقبال نخبگان ناسیونالیست قرار گرفت، ولی نارضایتی روحانیون را در پی داشت؛ با هجوم قزاق‌ها به مسجد گوهرشاد بیش از 100 نفر جان باختند و تعداد زیادی زخمی شدند. دو روز بعد عده زیادی از روحانیون و وعاظ و مدرسین حوزه علمیه مشهد که در قیام گوهرشاد مشارکت داشتند بازداشت شدند. این اتفاق تبعات زیادی داشت؛ محمد‌ولی خان اسدی، نایب‌التولیه آستان قدس رضوی اعدام شد و دهم آذرماه فروغی، رئیس‌الوزرا توسط رضاشاه برکنار شد و محمود جم وزیر داخله از طرف رضاشاه فرمان رئیس‌الوزرایی گرفت. روز بعد شاه خطاب به محمود جم گفت: «از وقتی به ترکیه رفتم از هر چه چادری است بدم آمده است. چادر و چاقچور دشمن ترقی و پیشرفت مردم است.» بعد از سرکوب این قیام رضاشاه به محمدقلی هدایت، نخست‌وزیر پیشین که در مورد تحمیل لباس تردید داشت، هم گفته بود:«...آخر من می‌خواستم همرنگ شویم که ما را مسخره نکنند.» همان زمان«ویلیام هورنی بروک» وزیرمختار امریکا در تهران در گزارشی درباره قیام مردم در مسجد گوهرشاد از قول استاندار خراسان نوشته است «شاه دستور داد همه نیروهای نظامی را به کار بگیرید و جمعیت را به زور متفرق کنید حتی اگر این امر مستلزم ویران کردن حرم باشد.»
شاه فرمان ناگهانی دیگری هم صادر کرد؛ او در 17 دی 1314 در جشن فارغ‌التحصیلی دانشسرای مقدماتی نوبنیاد دختران در تهران، فرمان کشف حجاب را اعلام کرد. شاه در این مراسم، با همسر و دو دختر خود اشرف و شمس شرکت کرده بود؛ همراهان او بدون حجاب بودند. سال‌ها بعد ملکه مادر به امیراسدالله علم اقرار کرده که شاه در مسیر رفتن به دانشسرا به او گفته بود: «ترجیح می‌دهد بمیرد و در زندگی زنش را سر برهنه به مردان غریبه نشان ندهد، اما چاره دیگری ندارد، چون در غیر این صورت دیگران فکر خواهند کرد ایرانیان وحشی و
عقب‌مانده‌اند.»
یک هفته بعد، در بیست‌وسوم دی‌ماه نمایندگان مجلس شورای ملی تلگرامی دایر بر «سپاسگزاری از فرمان شاهانه بر رفع حجاب» مخابره کرده و عنوان کردند که خانم‌هایشان بدون حجاب در جشنی در صحن مجلس شرکت می‌کنند. هفته‌ای یکبار وزرا و نمایندگان در وزارتخانه یا باشگاه ایران که تیمورتاش برای نخبگان تهرانی تأسیس کرده بود، جمع می‌شدند و زنان خود را به همراه می‌بردند. بعدها دولت تصمیم گرفت به کارمندان وام دهد تا برای زنان خود لباس نو خریداری کنند؛ اگر کسی از این کار خودداری می‎کرد به او مرخصی بدون حقوق می‎دادند؛ گویی شاه همه جا دوربین مخفی گذاشته بود از اردبیل تا مشهد؛ از حمام عمومی تا مدارس. سیاست کشف حجاب اجباری شده با سقوط رضاشاه از بین رفت و حجاب و لباس سنتی قدیمی بار دیگر به صدر انتخاب خیلی از زنان برگشت، فرمانی که نافرمانی از آن با خشونت همراه بود.