قانونی برای کدخداها

اولین بار مجلس اول شورای ملی در دوران مشروطه بود که در 14 ذی‌القعده‌ 1325 قمری «قانون تشکیل ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام» را تصویب کرد؛ در ماده 378 فصل دهم، اداره امور ده بر عهده کدخدا گذاشته شد که با رضایت اکثر ساکنین ده و به تصویب مباشر و مالک و امضای نایب‌الحکومه بدین سمت انتخاب می‌شدند. اما این قانون و برای رسمیت بخشیدن به کدخداها باردیگر در روز پنجشنبه، بیستم آذر 1314 از سوی مجلس دهم شورای ملی با عنوان رسمی «قانون کدخدایی» در 12 ماده تصویب شد.
«کدخدا» شکل تغییر یافته «گذک خوذای» دوره ساسانی است؛ «کد» به معنای خانه بود و «خدا» به معنای صاحب؛ در متون مختلف تاریخی آن را نگهبان، داروغه، فردی دانا و خردمند، رئیس و مرد خانه هم نامیده‌اند. در دوره صفویه و قاجاریه با معنای معتمد و رئیس به کار می‌رفت و در دوره‌ای کدخداباشی؛ مقامی که همیشه در تاریخ ایران جایگاهی والا داشت. کدخدا در طول تاریخ ایران رؤسای روستاها بود و آنها در ساختار اداری، تأمین امنیت روستاها و نحوه ارتباط با حکومت مرکزی ایفای نقش می‌کردند.
 بعد از انقلاب مشروطیت تغییراتی در اداره امور محلی پدید آمد که به آنچه قبلاً عرف بود قدرت قانونی بخشید. موقعیت کدخداها تکامل یافت و اداره امور روستاها رسماً برعهده‌ آنها گذاشته شد. کدخدا رئیس ده، بالاترین مقام اجرایی حاضر در روستاها بود که ارتباط با مقامات دولتی و مالکان غایب با روستاییان و بالعکس بواسطه او انجام می‌شد. با تصویب قانون کدخدایی در دوران پهلوی اول وظایف گسترده‌ای برعهده کدخدا گذاشته شد. در این قانون برخلاف قانون تشکیل ایالات و ولایات اشاره‌ای به رضایت رعایا و نقش آنان در انتخاب کدخدا نشد؛ کدخدایان دهات موظف به اجرای قوانین و مقرراتی بودند که از طرف حکومت به آنها ابلاغ می‌شد؛ دیگر روستاییان نقش مهمی در این انتخاب نداشتند و قدرت اصلی به مالک داده شده بود؛ کدخدا هم در رضایت او کار می‌کرد. به‌گفته «یرواند آبراهامیان» رضاشاه در دوره حکومت خود، با تشویق زمینداران به ثبت زمین‌ها به‌نام خود، از طریق اداره ثبت املاک، در راستای منافع طبقه زمیندار عمل کرده است. او دستور داده در آینده کدخداهای روستا را نه مردم محلی بلکه زمینداران تعیین کنند؛ او با حرکت قلم خود حامی اصلی روستاییان را از بین برد و منافع مالکان بزرگ در نظر گرفته شد؛ اگرچه قدرت و نفوذ عرف در مواقعی بیشتر از قانون است و در اینجا هم برخی در معرفی کدخدا رضایت رعایا در نظر گرفته می‌شد. تا زمان اصلاحات ارضی سمت کدخدا و قانون کدخدایی پابرجا بود.