شروع جنگ جهانی دوم

لیلا ابراهیمیان/ ولیعهد جوان در حیاط کاخ سلطنتی فریاد می‌زند: «آلمان به لهستان هجوم آورده است.» او می‌داند این خبر برای سلطنت پدرش شوم است و می‌تواند با گسترش دامنه جنگ عاقبت خوبی برای ایران نداشته باشد. حمله آلمان هیتلری به لهستان در نهم شهریور ۱۳۱۸ آغازگر جنگی چهار ساله‌ در جهان بود. سه روز بعد از شعله ور شدن آتش گلوله‌ها یعنی سیزدهم‌ شهریورماه، ایران اعلام بی‌طرفی کرد؛ همان‌طور که در زمان جنگ جهانی اول هم خود را بی‌طرف خوانده بود. آن روز بیانیه‌ای با امضای محمود جم  نخست‌وزیر ایران منتشر شد: «در این موقع که متأسفانه نائره جنگ در اروپا مشتعل گردیده است، دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانیه تصمیم خود را به اطلاع عمومی می‌رساند که در این کارزار بی‌طرف مانده و بی‌طرفی خود را محفوظ خواهد داشت.»
به‌دنبال این بیانیه وزارت داخله (کشور) هم اعلامیه‌ای منتشر می‌کند برای تأکید دوباره بر بی‌طرفی ایران و به اتباع بیگانه مقیم کشور هم اخطار می‌دهد که از هرگونه فعالیتی که مخالف با اصول بی‌طرفی ایران باشد، دوری کنند. «از ابراز هرگونه احساسات له یا علیه کشورهای در حال جنگ اروپا که منافی بیطرفی ایران باشد جدا خودداری شود.» همچنین در 14 شهریورماه دولت ایران اعلام کرد تسهیلاتی برای انتقال دانشجویان و ایرانیان مقیم کشورهای اروپایی برای بازگشت به کشور در نظر گرفته است.
تأثیر جنگ جهانی بر ایران بی‌درنگ آغاز شده و نگرانی در سطوح مختلف حاکمیت هم گسترش پیدا می‌کرد. 8 مهر ماه (یک ماه بعد از آغاز جنگ) به‌دنبال حمله نظامی شوروی به فنلاند، وزیر دارایی وقت ایران در دیدار با وزیر مختار امریکا در تهران نگرانی دولت را در مورد احتمال توافق محرمانه میان استالین و هیتلر بر سرتمامیت ارضی و حاکمیت ملی ایران مطرح کرد. همچنین 14 مهرماه قوای سه‌گانه انگلیس به کابینه این کشور اطلاع دادند که شوروی با اعزام نیروهای زرهی و هواپیما به تقویت پایگاه‌هایش در امتداد مرزهای ایران مشغول است. این نگرانی‌ها باعث شد تا 16 مهرماه مقاوله نامه‌ای سری و پشت پرده میان ایران و آلمان به امضا برسد که جزئیات آن منتشر نشد.
در این میانه انگلیس که بنادر آلمان را تحت‌ محاصره اقتصادی قرار داده بود؛ پنج فروند کشتی خط دریایی هانزا را که با محموله‌های گندم و آذوقه به سوی آلمان می‌رفت در بندر شاهپور توقیف کرد. دو روز بعد، امیر خسروی، وزیر دارایی ایران عنوان کرد: «در صورتی که بتوان مسائل ناشی از محاصره اقتصادی و دشواری‌های ناشی از آن را در زمینه واردات و صادرات حل‎وفصل کرد، دولت ایران نه تنها به حفظ روابط بازرگانی خود با آلمان تمایل دارد، حتی حاضر به گسترش آن نیز است.»
آتش جنگ روز به‌روز شعله‌ورتر می‌شد و ایران امیدوار به پیروزی آلمان روز به روز به این کشور نزدیک‌تر می‌شد. حدود دو ماه از شروع جنگ دوم جهانی گذشته بود که مجلس دوازدهم توسط رضاشاه افتتاح شد. روز سوم آبان‌ماه 1318 شاه که خود را دوست هیتلر می‌دانست در نطق مختصر خود در مجلس به جنگ دوم جهانی اشاره کرد و بار دیگر از اعلام بی‌طرفی ایران و آرزوی صلحی بزرگ برای جهان گفت. او آن روز زمانی که به تالار آیینه رفت؛ رو به محمود جم نخست‌وزیر گفت شما در دربار با من کار کنید و احمد متین‌دفتری نخست‌وزیر باشد. انتخاب متین‌دفتری، یکی از رجال طرفدار آلمان و ژرمانوفیل دلیل دیگری بود که انگلیس و شوروی ایران را هوادار آلمان بخوانند، آنها به بی‌طرفی ایران باور قلبی نداشتند و در نهایت آهن‌گداخته جنگ بر سر شهرهای کشور ریخته شد.
تعداد مهندسان و کارشناسان آلمانی در این دوره در ایران زیادتر شده بود. البته با تغییر صحنه نبرد جهانی و ضعیف شدن آلمان و کشیده شدن شکست‌های پی در پی به اردوگاه این کشور؛ رضاشاه سراسیمه از این وضعیت منصورالملک، از طرفداران انگلیس را به نخست‌وزیری انتخاب کرد و 600 مهندس و متخصص آلمانی در طول 24 ساعت از ایران به ترکیه فرستاده شدند. اما مشکل سر جای خود باقی بود؛ اخراج آلمانی‌ها را ایران به متفقین وعده داده بود تا از کشیده شدن جنگ به مرزهای ایران جلوگیری کند، اما آنها به این راضی نشدند و حتی از دولت ایران درخواست تحویل آلمانی‌های ساکن ایران را داشتند. 13 دی ماه وزارت جنگ انگلیس به ارتش هند دستور داد لشکری را به تأسیسات نفت شرکت ایران و انگلیس برای آنچه «دفاع از مناطق نفت‌خیز ایران خوانده شد» آماده و اعزام کند؛ سربازانی که با خود شعله‌های جنگ را وارد ایران کردند.