تأسیس تئاتر فردوسی

‏ناصر حبیبیان/ حزب توده ایران پس از تأسیس، به آفرینش و گسترش نیروهای ‏فکری ـ فرهنگی و هنری تازه ای دست زد و در قدم اول فضا را ‏برای فعالیت این نیروها باز کرد. عبدالحسین نوشین از ‏اعضای کادر رهبری این حزب بود که به فعالیت در تئاتر هم ‏اشتغال داشت. مهم‌ترین دوره فعالیت او در دهه سی و به ‏ترتیب در سه تئاتر فرهنگ، فردوسی و سعدی گذشت. مکان تئاتر ‏فرهنگ در لاله زار قرار دارد که بعدها به اسم تئاتر پارس ‏تغییر یافت و تا 11 سال پیش هم فعال بود. محل تئاتر ‏فردوسی در خیابان لاله زار کوچه باربد قرار داشت که امروز به ‏کارگاه آلومینیوم تبدیل شده است. تئاتر سعدی هم در خیابان ‏جمهوری روبه‌روی باغ سپسالار بود که امروز اثری از آن برجا ‏نمانده است. عبدالحسین نوشین تنها پنج سال توانست در این ‏سه تئاتر فعالیت کند و از این میان، دوره فعالیتش در ‏تئاتر فردوسی بسیار حائز اهمیت است. نوشین در سال 1326 ‏تئاتر فردوسی را دایر کرد و کلاسی برای آموزش تئاتر تشکیل ‏داد. در این تئاتر او مجال یافت تا دیدگاه های نوآورانه ‏خود را در فضای محدود و کم بنیه آن روز تئاتر ایران، عملی ‏کند. از خصوصیات بارز این تئاتر، نظم و دقت و احترام به ‏هنرپیشه و جلب رضایت او و عوامل نمایش بود. تئاتر فردوسی ‏مجهز به صحنه گردان افتتاح شد. برای نمایش‌ها، دکورهای ‏هنرمندانه و بزرگی ساخته شد و انتخاب لباس بازیگران برای ‏نقش‌ها مورد توجه قرار گرفت و هنر چهره‌پردازی هم توسط نصرت ‏کریمی تحولی تازه پیدا کرد. روند اجرای یک نمایشنامه، ‏اصولی منظم یافت. ساعت دقیق باز شدن در سالن و شروع ‏نمایش و رعایت اکید آن مورد توجه قرار گرفت و تأمین رفاه ‏و رضایت تماشاچی، التزام به رعایت سکوت کامل هنگام اجرای ‏تئاتر و حذف سوفلور، از دیگر اقداماتی بود که برای پرورش ‏فرهنگ اجرا و تماشای تئاتر، انجام گرفت. ‏
تئاتر فردوسی با نمایش «مستنطق» نوشته پریستلی ترجمه بزرگ ‏علوی به کارگردانی نوشین در آبانماه 1326 افتتاح شد و بعد ‏از آن نمایش «ولپن» نوشته بن جانسون در دی‌ماه همان سال به ‏صحنه رفت. او یکبار دیگر هم ولپن را برای افتتاحیه تئاتر ‏فرهنگ در فروردین سال 1323 به صحنه برده بود. نوشین، ‏تئاتر فرهنگ را با تعدادی از شاگردانش تأسیس کرد اما ‏بواسطه اختلافاتی که پیش آمد خیلی زود مجبور به ترک آن شد ‏و به همین دلیل بود که بنای تئاتر فردوسی را گذاشت. یکی ‏از وقایع جالب در تئاتر فردوسی توصیه نوشین به ازدواج ‏بازیگران با یکدیگر بود تا برای دوری از حواشی، راحت تر ‏بتوانند به فعالیت بپردازند.
 به این ترتیب عزت‌اله انتظامی ‏با فلور انتظامی، محمدعلی عاصمی با ایران، خاشع با توران ‏مهرزاد، فریدون دیهیم با مهین دیهیم و مصطفی با مهین ‏اسکویی ازدواج کردند و محیط تئاتر فردوسی فامیلی شد. در ‏تئاتر فردوسی اجراها یکی پس از دیگری به صحنه رفت. ‏‏«رُزماری» یا «سرگذشت» اثر کلمانس بارکلی در بهمن 1326، ‏‏«توپاز» یا «مردم» در اسفند همان سال، «ماجرای خانواده ‏لبنان» اثر ادگار والاس در فرودین 1327، «سه دزد» در ‏اردیبهشت ماه، «پرنده آبی» اثر موریس مترلینگ در آذر و ‏‏«چراغ گاز» اثر پاتریک هامیلتون به کارگردانی نوشین در ‏بهمن ماه سال 1327 به صحنه رفت و این آخرین اجرایی بود که ‏نوشین کارگردانی کرد. او در هنگام اجرای این نمایش دستگیر ‏شد و به زندان افتاد. بهانه دستگیریش اتهام ناروای توطئه ‏در ترور محمدرضاشاه پهلوی در دانشکده ادبیات دانشگاه ‏تهران بود که بهمن‌ماه 1327 رُخ داد. از این زمان موج ‏دستگیری و شکنجه و فرار هنرمندان و نویسندگان و روشنفکران ‏زیادی آغاز شد. این زمان مصادف با جریان مک کارتیسم ‏در امریکا و موج تسویه هنرمندان و روشنفکران در کشورهای ‏غربی هم بود که تا 1954 میلادی به طول انجامید. از جمله ‏برتولت برشت هم در 7 آبان 1326(30 اکتبر 1947) در ایالات ‏متحده تحت بازجویی این کمیته قرار گرفت. مدت حبس نوشین ‏طولی نکشید و پس از یکسال و نیم به اتفاق گروهی از زندان ‏گریخت.
مدتی در تهران مخفیانه زندگی ‌کرد که طی آن به‌صورت ‏غیرمستقیم فعالیت‌های تماشاخانه جدیدی با نام تئاتر سعدی ‏را زیر نظر داشت چراکه فعالیت‌های تئاتر فردوسی پس از ‏بازداشت او متوقف شده بود. ‏تئاتر سعدی مدرنترین و بزرگترین تئاتری بود که تا آن زمان در ‏تهران ساخته شده بود. در این تئاتر شکوه اجراهای گروه ‏نوشین به اوج رسید اما همه اینها دیری نپایید؛ تئاتر ‏فرهنگ و تئاتر سعدی به‌وسیله کودتاچیان 28 مرداد در سال ‏‏1332 به آتش کشیده شد. برخی از هنرمندان به زندان افتادند ‏برخی هم مجبور به ترک وطن شدند. از این زمان به طور حساب ‏شده‌ای مسیر تئاتر عوض شد. آتراکسیون شکل گرفت و بساط ‏رقص در تماشاخانه‌های لاله زار گسترش ‏یافت. امروز، عبدالحسین نوشین به سبب تمام نوآوری‌هایش به ‏عنوان بنیانگذار تئاتر نوین ایران شناخته می‌شود. ‏