نفت ملی شد

لیلا ابراهیمیان/ بیست‌ونهم اسفندماه 1329 بود که مجلس سنای ایران طرح ملی‌شدن صنعت نفت را تصویب کرد. این طرح ابتدا با امضای همه اعضای کمیسیون مخصوص نفت مجلس شانزدهم در صحن علنی مجلس ارائه شد و یک‌هفته بعد، یعنی در بیست‌وچهارم اسفندماه تصویب شد تا پنج روز بعد با تأیید سنا به قانون مبدل شود.
مدت‌ها بود که گره نفت به کار سیاست داخلی و خارجی ایران افتاده بود و از زمان جنگ جهانی دوم این گره روزانه سفت‌تر می‌شد؛ روزی اتحاد جماهیر شوروی به‌دنبال نفت شمال بود و قوام‌السلطنه در میان مسکو و تهران بازیگری می‌کرد و روز دیگر انگلیس به فکر نفت جنوب بود و این مشکلات روزی به چالش اصلی ساعد مراغه‌ای (نخست‌وزیر وقت) بدل شده بود و روز دیگر رزم‌آرا. البته در این بین کمپانی نفت ایران و انگلیس هم که به‌دنبال تأمین منافع بیشترش بود و حتی با پایان جنگ جهانی دوم، نفت ایران بیشتر برایش مزه کرده بود؛ سرسختی می‌کرد. وزیر خارجه بریتانیا درباره رفتار آنها گفته بود: «این سیاست به یک انفجار خواهد انجامید» اما ویلیام فریزر، رئیس هیأت مدیره کمپانی با بی‌توجهی به این صحبت‌ها، فقط درآمدهای بیشتر شرکتش را می‌دید. در سال‌های ۱۳۲۶ و ۱۳۲۷ مذاکراتی بین نویل گس، از مقامات شرکت نفت ایران و انگلیس و عباسقلی گلشائیان، وزیر دارایی دولت محمد ساعد انجام شد و حاصل آن قراردادی بود معروف به قرارداد الحاقی گس- گلشائیان.با این قرارداد، حق امتیاز ایران از نفت جنوب افزایش می‌یافت ولی قرارداد ۱۹۳۳ تغییری نمی‌کرد. این قرارداد مخالفانی داشت؛ محمد مصدق اگرچه در دوره پانزدهم در مجلس حضور نداشت ولی به کمک نمایندگانی از جبهه ملی مثل حسین مکی، مظفر بقایی و ابوالحسن حائری‌زاده توانسته بود از تصویب آن جلوگیری کند؛ آخرین روز مجلس پانزدهم که قرار بود این قرارداد امضا شود، مکی هفت ساعت با تن ‌تب‌دار سخنرانی کرد تا این قرارداد به تصویب نرسد و عمر مجلس پانزدهم به پایان رسد. شاه در این دوره به مقامات بریتانیا اطمینان می‌داد که اگر با اصلاحات او و افزایش اختیاراتش موافقت کنند قرارداد الحاقی نیز به تصویب خواهد رسید. از طرفی در بیستم‌ویکم آبان‌ماه 1328 جبهه ملی ایران تشکیل شد تا نقش مؤثری در صحنه سیاست ایران و در سرنوشت نفت بازی کنند؛ اندیشه ملی کردن نفت از همین جا کلید خورد. البته به نوشته محمدعلی موحد در کتاب «خواب آشفته نفت» اندیشه ملی کردن نفت اولین بار در مردادماه 1327 توسط عباس اسکندری(نماینده مجلس) مطرح شد اما کسی آن را جدی نگرفت، مدتی بعد لایحه نفت به بن‌بست رسید. یک سال بعد غلامحسین رحیمیان، نماینده قوچان پانزدهم خردادماه 1328 گفت:«چرا لغو قرارداد را به دنیا اعلام نمی‌کنید؟ چرا لایحه ملی کردن نفت را به مجلس پیشنهاد نمی‌کنید؟» در نهایت پیشنهاد ملی کردن نفت برای اولین بار در چهارم آذرماه 1329 در جلسه‌ای که جبهه ملی در خانه نریمان (از اعضای مؤسس جبهه ملی) تشکیل داد، به تصویب اعضا رسید. البته این فکر در کمیسیون ویژه نفت که در مجلس شانزدهم با حمایت اعضای جبهه ملی که اقلیت پر قدرتی را در مجلس تشکیل داده بودند، پیش از آن مطرح شده بود. حائری‌زاده (نماینده مجلس) در چهارمین جلسه این کمیسیون در سوم مهرماه 1329 گفت:«انگلستان امروز بانک‌ها را ملی می‌کند، ملی شدن یعنی دولتی شدن، یعنی از دست شرکت‌ها و کمپانی‌های خصوصی گرفتن، اگر راه حکمیت و راه‌های دیگری نداشته باشیم، باید صنایع نفت خودمان را ملی کنیم.»
در میانه التهاب‌های پاییز و زمستان سال 1329 که بخصوص با انتخاب رزم آرا به‌عنوان نخست‌وزیر شعله گرفته بود، قصه تلاش برای ملی کردن نفت بخصوص از سوی جبهه ملی و شخص دکتر مصدق و البته با حمایت آیت‌الله کاشانی ادامه داشت تا اینکه در کمیسیون نفت مجلس متن تصمیم خود را منتشر کرد:«نظر به اینکه پیشنهادات واصله به کمیسیون نفت پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور مورد توجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آن جایی که وقت کافی برای مطالعه در اطراف اجرای این اصل باقی نیست، کمیسیون مخصوص صنعت نفت از مجلس شورای ملی تقاضای دوماه تمدید می‌نماید.» بعد از آن مجلس و سنا با تأیید نظر کمیسیون دو تبصره بر آن اضافه کردند که به موجب آن به کمیسیون اجازه داد در صورت لزوم از نظر کارشناسان داخلی و خارجی استفاده کند و به نمایندگان مجلس اجازه دادند پیشنهادات خود را ظرف مدت 15 روز به کمیسیون ارائه دهند.اما آن روزها حوادث سریع ورق می‌خورد؛ این بار رزم‌آرا نخست‌وزیر ترور شد(16 اسفند 1329) و پس از کشته شدن او، شاه بدون کسب رأی تمایل مجلس، حسین علاء را به نخست‌وزیری برگزید. آشفتگی عجیبی بر وضعیت سیاسی کشور سایه انداخته بود ولی این باعث نمی‌شد اعضای جبهه ملی و نمایندگان موافق ملی کردن نفت دست از پیگیری خواسته خود بردارند؛ طرح ملی شدن صنعت نفت با امضای همه اعضای کمیسیون مخصوص نفت مجلس شانزدهم در صحن علنی مجلس ارائه شد و یک ‌هفته بعد، یعنی در بیست‌وچهارم اسفندماه به تصویب رسید و در نهایت روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ از سوی مجلس سنا تأیید و نهایی شد. روزی که در تاریخ معاصر ایران و در بین حوادث قرن 14 به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادها شناخته می‌شود.مجلس سنا در آن تاریخ گزارش پیشنهادی کمیسیون نفت را به این شرح تصویب کرد:«به‌ نام سعادت ملت ایران و به منظور تأمین صلح جهان، امضا‌کنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرار گیرد.»35 روز بعد از این مصوبه، کمیسیون نفت در ۵ اردیبهشت ۱۳۳۰ گزارشی ۹ ماده‌ای برای اجرایی شدن قانون به مجلس تقدیم کرد و نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران عملاً به ثمر نشست. پس از این پیروزی بزرگ مصدق که به نخست‌وزیری رسید، اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت را در سرلوحه برنامه دولت خود قرارداد. با تصویب قانون ملی شدن نفت شرکت سابق نفت ایران و انگلیس خلع ید اعلام شد.