توپ، تانک، تصویر

رضا صائمی
منتقد سینما
سینمای دفاع مقدس اگرچه به‌عنوان یک ژانر مستقل شناخته می‌شود اما از یک سو با ژانر جنگی به معنای متعارفش و آنچه در سینمای جهان می‌بینیم متفاوت است و از سوی دیگر می‌تواند در نسبت یا ذیل ژانرهای دیگر هم تعریف شود. مثلاً فیلم لیلی با من است کمال تبریزی از یک سو مصداقی از فیلم دفاع مقدس است و هم در ژانر کمدی تعریف می‌شود. واقعیت این است که سینمای دفاع مقدس را می‌توان از منظر معیارهای گوناگونی طبقه‌بندی کرد. مثلاً از حیث زمانی می‌توان آنها را به فیلم تولید شده در زمان جنگ و پس از جنگ تقسیم کرد و بر همین مبنا دو رویکرد پرداختن به جنگ و ابعاد آن یا پرداختن به آدم‌های جنگ و دغدغه‌های آنها را می‌توان دو گونه از نگاه و روایت از هشت سال دفاع مقدس دانست. بر این اساس مثلاً می‌توان مهاجر ودیده بان را درباره واقعه جنگ و آژانس شیشه‌ای را درباره دغدغه آدم‌های جنگ یا تأثیرات آن بر زیست اجتماعی بعد از جنگ تقسیم کرد. در یک دهه اخیر شاهد انواع فیلم‌های دفاع مقدسی هستیم که می‌تواند ساحت‌های تازه‌ای از ساختار سینمای دفاع مقدس را صورت‌بندی کند. مثلاً محمد حسین مهدویان قصه جنگ را با روایت تاریخی آن گره زده و از حیث فرمی سینمای داستانی را با سینمای مستند ترکیب کرده است و شمایل تازه‌ای از سینمای دفاع مقدسی ارائه داده است. ساخت فیلم بر اساس روایت‌ها و شخصیت‌های واقعی جنگ را هم می‌توان گونه دیگری از این ژانر دانست. مصداق بارزش فیلم «چ» حاتمی کیا که محورش شخصیت شهید چمران است یا سریال «شوق پرواز» که درباره شهید بابایی است. حدود ۴۰ سال است فیلم‌هایی در حوزه جنگ و دفاع مقدس ساخته می‌شود. در این مسیر فراز و فرودهای بسیاری وجود داشته و برخی سال‌ها شاهد اوج و شکوفایی این آثار بودیم. سال‌هایی هم بوده که فیلم‌های دفاع مقدسی افول کرده‌ و دیگر درخشش گذشته را نداشتند، اما سینمادوستان و طرفداران سینمای جنگ تغییراتی را در چند سال گذشته در این فیلم‌ها درک کرده‌اند. تغییرات مثبتی که باعث شده مخاطبان این دست آثار فقط یک عده خاص نباشند و دیگر سینماروها از روی علاقه پول دهند و بلیت سینما بخرند. شاید اصلی‌ترین ویژگی که باعث این تغییرات شده، استفاده از سوژه و داستان واقعی برای ساخت آثار سینمایی است. کارگردانان نسل جدید در این سال‌های اخیر با به کار گرفتن سوژه‌ها، داستان‌های مستند و واقعی، فاصله گرفتن نسبی از میدان جنگ و به تصویر کشیدن اندک توپ و تانک و تجهیزات جنگی توانسته‌اند نظر مخاطبان را جلب کنند. علاوه بر این موارد، خلق قهرمان‌هایی به دور از شعار، روایت ابعاد تازه‌ای از جنگ و تأثیراتش بر بازماندگان، ویژگی‌های دیگر آثار دفاع مقدسی موفق چند سال اخیر بوده‌اند. ویژگی‌هایی که می‌توان آنها را در آثاری مانند «ایستاده در غبار»، «بوسیدن روی ماه»، «تنگه ابوقریب»، «شیار ۱۴۳»، «۲۳ نفر» «ویلایی‌ها» و... یافت. یکی از گونه‌های جذاب سینمای دفاع مقدس، گونه اقتباسی آن است که به سراغ ادبیات داستانی جنگ رفته. نمونه‌اش فیلم 23 نفر. می‌توانیم این اثر را فیلم دفاع مقدسی اقتباسی بدانیم، اما اقتباسی که لزوماً بر اساس یک ادبیات داستانی‌تخیلی نباشد. خود آن داستان هم مبتنی بر یک واقعیتی که اتفاق افتاده، روایت شده است. این فیلم را می‌توان مصداقی از سینمای آزادگان هم دانست که به قصه اسرای جنگی می‌پردازد و خود یک شکل دیگر ازسینمای دفاع مقدس است. ضمن اینکه ما با نوعی دیگر از سینمای دفاع مقدس هم مواجهیم که می‌توان آن را سینمای اجتماعی جنگ دانست که تلاش می‌کند تا به زندگی اجتماعی در زمان جنگ یا تأثیرات جنگ بر زیست اجتماعی بپردازد. بدیهی است پرداختن به همه این ابعاد در این یادداشت ممکن نیست اما بهانه‌ای است تا یادآور شود سینمای دفاع مقدس ظرفیت و ظرافت‌های کشف نشده زیادی دارد که باید به سراغ آن رفت.