سینمای دفاع مقدس هوشیار باشد

نرگس عاشوری
 خبرنگار
منوچهر محمدی از جمله تهیه‌کنندگانی است که در فیلم‌هایش نگاهی دیگر به مقوله جنگ و دفاع مقدس داشته است. او که دانش‌آموخته رشته جامعه‌شناسی است، اغلب فیلم‌هایش هم از تم اجتماعی برخوردار است. فیلم‌هایی مثل «عصر روز دهم» مجتبی راعی، «ارتفاع پست» ابراهیم حاتمی‌کیا، «میم مثل مادر» رسول ملاقلی‌پور، «میهمان داریم» محمد مهدی عسگرپور و همچنین سریال «خاک سرخ» ابراهیم حاتمی‌کیا از جمله شاخص‌ترین آثار او در عرصه دفاع مقدس است. در گفت‌وگویی با او ضمن مرور کلی بر روند سینمای 40 ساله جنگ از نیاز امروز این گونه سینمایی صحبت کرده‌ایم. ماحصل گفته‌های این تهیه‌کننده را با حذف سؤالات مطرح شده در ادامه می‌خوانید.
کفه سنگین 8 سال دفاع مقدس در وزن‌کشی جمهوری اسلامی
به‌عنوان یک ایرانی که یک چهارم عمرم پیش از انقلاب و باقی آن در دوران انقلاب گذشت و به‌عنوان کسی که جنگ را از روزهای آغازینش، از نزدیک تجربه کردم و در میادین جنگ حضور داشتم، معتقدم اگر بخواهیم در کارنامه جمهوری اسلامی وزن‌کشی انجام بدهیم؛ آنچه دوران 8 ساله جنگ تحمیلی به‌لحاظ غنای فرهنگی و تأثیرگذاری بر رفتارها و هنجارها و ابعاد مختلف زندگی ما به‌وجود آورد را اگر در یک کفه ترازو بگذاریم با بقیه دوران حیات جمهوری اسلامی برابری می‌کند. در این 8 سال شاهد ویژگی‌های بارز اخلاقی و انسانی چه نزد مردم به‌عنوان ولی نعمتان جامعه و چه نزد مسئولان حوزه‌های مختلف مدیریتی بودیم. در این دوران همدلی و همراهی، گذشت و فداکاری و در یک کلام عصاره‌ فضائلی را تجربه کردیم که متأسفانه بعد از جنگ آرام آرام کم‌رنگ و کم‌رنگ‌تر شد و این روزها باید با چراغ دنبال آن بگردیم تا شاید شمه‌ای از فضائل این 8 سال را پیدا کنیم. این موضع من راجع به جنگ و دفاع مقدس است.
از هر میلیمتر خاک ایران دفاع کردیم
باز به‌عنوان یک ایرانی، نقطه غرورآفرین 8 ساله جنگ برای نسل ما و برای جامعه ما این است که در تاریخ حداقل 200 ساله پیش از انقلاب این، تنها جنگی است که بر ایران تحمیل شد و یک میلیمتر از تمامیت ارضی‌اش را از دست نداد. در حالی که در صفویه و قاجاریه بخش زیادی از ایران را از دست دادیم. اگر تمام بحث‌های اخلاقی و اجتماعی و فرهنگی را هم یکسو بگذاریم و فقط از این زاویه نگاه کنیم نقطه افتخارآفرینی برای تاریخ ایران و برای نسلی است که در این 8 سال بیشترین فداکاری را داشتند و ما مدیون‌شان هستیم.
در سینما هم پیروز میدان بودیم
از منظر سینما هم در قیاس با رقیب پیروز میدان هستیم. یک سو ما بودیم و یک سو عراق. عراق از نظر مالی و امکانات بر ما برتری داشت. کشور کوچک‌تری بود اما منابع نفتی‌اش تقریباً همتراز ما بلکه بیشتر بود و پشتیبانی جهانی را هم داشت. ما با چنین کشوری وارد جنگی شدیم که بعد از جنگ جهانی دوم طولانی‌ترین جنگ منطقه‌ای در قرن حاضر است. عراق در مجموع 8 سال جنگ فقط 3 فیلم سینمایی ساخت که فیلم‌های آماتوری، شعاری و فاقد کوچکترین ارزش فرهنگی و هنری بود. در حالی که مجموعه سینمای ایران از سال 59 تا سال 1399 حدود 1200 عنوان فیلم تولید کرد که در یک حساب سرانگشتی بالغ بر 10‌درصد این ظرفیت به سینمای دفاع مقدس اختصاص دارد یعنی در بیش از 100 تا 120 فیلم به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به موضوع جنگ تحمیلی پرداخته‌ایم و همچنان با این محوریت فیلم می‌سازیم. با این وضعیت نباید احساس سرافکندگی و سرشکستگی کرده یا قدر سینما و سینماگران را کم ارزش کنیم.
تنها ژانر بومی سینمای ایران
عده‌ای از سینمای دفاع مقدس ابراز نارضایتی می‌کنند. به اعتقاد من این نارضایتی ناشی از عدم شناخت مقوله سینماست. سینمای دفاع مقدس تنها ژانر و گونه سینمایی است که بشدت بومی و ایرانی شده است. گونه‌های دیگر سینمایی برگرفته از همان ژانرهای تعریف شده جهانی است که با قصه‌ و شخصیت‌ها و جغرافیایی منطبق با کشور ما ساخته می‌شود و تنها گونه سینمایی که هویت‌ ایرانی منبعث از انقلاب را می‌شود در آن ردیابی کرد، سینمای دفاع مقدس است. این هم وجه تمایز و تفاخری دیگر برای بالیدن به سینمای دفاع مقدس است.
از تهییج روحیه ملی تا مظلومیت جانبازان شیمیایی
بدیهی است در همه‌جای جهان در کشاکش جنگ و حوادث و میدان‌ رزم آنچه بر ساخت آثار هنری از جمله سینما تعیین تکلیف می‌شود کمک به تهییج روحیه ملی و تقویت روحیه تعاون اجتماعی است تا بتوانند در برابر دشمن خارج بایستند. این یک امر مسلم اجتماعی است که طبیعتاً هنرمندان هم باید از آن تبعیت کنند. عمده آثاری که در طول 8 سال دفاع مقدس ساخته شد، فارغ از کیفیت دارای این ویژگی بود. با پذیرش قطعنامه و پایان جنگ، سینمای دفاع مقدس باید از لاک و پوسته هیجانی خارج می‌شد. آتش‌بس شده بود و دیگر نبردی در میدان اتفاق نمی‌افتاد. مسائلی به‌عنوان تبعات جنگ وجود داشت که باید به آن توجه می‌شد. باید مظلومیت جانبازان شیمیایی چه در شهرهای غرب ایران و چه رزمندگانی که در میادین نبرد حضور داشتند را ثبت می‌کردیم. اینها اسنادی بود که باید به تصویر کشیده و نه فقط به مردم دنیا بلکه به مردم کشور خودمان نشان داده می‌شد. معلولان و جانبازان درگیر تخت بیمارستان‌ها و هزار و یک مسأله و دغدغه بودند که باید به آنها پرداخته می‌شد. باید قدر و منزلت آنها به‌عنوان قهرمانان خاموش جنگ به زبان سینما مطرح می‌شد.
تغییر ادبیات دفاع مقدس متناسب با شرایط زمان
در این گذر 40 ساله دوره‌های متفاوتی را تجربه کرده‌ایم اما عده‌ای همچنان درگیر همان سینمای تهییج کننده و حماسی هستند که از دو دیدگاه نشأت می‌گیرد. در نگاه خوشبینانه‌اش می‌توان این‌گونه برداشت کرد که حس نوستالژیک به این آثار دارند که خب امری جداگانه است. بخشی دیگر اما انگار به‌دنبال یک نوع کاسبی‌اند که دائم در جست‌وجو و مطالبه آن نوع سینما هستند. این در حالی است که از حدود 6 سال قبل قضیه داعش پیش آمد و ما ناچار شدیم به کمک مردم عراق برویم. بسیاری از فرزندان همان‌هایی که 8 سال رو به‌روی ارتش بعث عراق ایستادند، با تجربیاتی که آموخته بودند دوش به دوش آنها به مردم عراق کمک کردند تا کشورشان سقوط نکند و تجزیه نشود. بنابراین ادبیات ما در این دوره وارد فاز دیگری شده است و نمی‌توانیم بر طبل فیلم‌هایی بکوبیم که در آن عراقی‌ها نادان، خوشگذران و... نشان داده می‌شدند. این تحول فیلمسازی باید در دفاع مقدس به وجود می‌آمد. سؤال‌هایی که سینما باید به آن جواب بدهد می‌خواهم فراتر بروم و نکته دیگری را عرض کنم. به هر صورت یک نسل از آن دوران گذشته. بخشی از بچه‌های جنگ یا در میدان جنگ شهید شدند یا بعد از جنگ به شهادت رسیدند. میانگین سنی آنهایی که مانده‌اند بالای 60 سال است. نسل دیگری به جامعه ایران اضافه شده که جنگ را ندیده است. باید با ادبیات، بیان و زیباشناسی متفاوت جنگ را طوری به آنها نشان بدهیم تا همان حسی که در سال‌های آغازین جنگ با سینما ساختیم برای آنها هم تداعی شود و به این 8 سال افتخار کنند. اگر نتوانیم به پاره‌ای از ابهامات و سؤالاتی که طبیعتاً راجع به جنگ وجود دارد و با مستندها و گزارش‌ها و تحلیل‌های رسانه‌ای متفاوت بر آن دامن زده می‌شود پاسخ مناسب بدهیم، ممکن است این نقطه قوت بارز تاریخ جمهوری اسلامی به مرور زمان تبدیل به نقطه ضعف شود. ما باید به کمک هنر به چند سؤال اصلی در مورد این برهه تاریخ جواب بدهیم. چرا جنگ شروع شد؟ چه کسی آغاز کننده جنگ بود؟ چرا بعد از یک مرحله از فاز تدافعی وارد فاز تهاجمی شدیم و توانستیم با چند عملیات، مناطق اشغالی را پس بگیریم و به‌عنوان نماد شاخص خرمشهر را به تمامیت ارضی برگردانیم؟ چرا بعد از آزادی خرمشهر جنگ ادامه پیدا کرد و چرا ما قطعنامه را پذیرفتیم؟ اینها سؤالات جدی است که باید فیلمسازان به آن فکر کنند و با الهام از 8 سال دفاع مقدس آثاری درباره آن بسازند. این نظرگاه شخصی من است و هیچ داعیه‌ای بر این نظرگاه شخصی ندارم اما معتقدم بخشی از امنیتی که امروز در کشورمان داریم مرهون همان پایمردی دوران 8 ساله جنگ است که دشمن متجاوز را از خاکمان بیرون و تنبیه‌اش کردیم و اعلام رسمی بین‌المللی شد که متجاوز کیست. متأسفانه هنوز به این نقاط قوت نپرداخته‌ایم. قبل از این که با شبهات، نقاط قوت‌مان به نقطه ضعف تبدیل شود باید با ابزار هنر بخصوص سینما به سؤالات نسل جوان پاسخ قانع‌کننده بدهیم. ساخت این آثار به فکر، ایده، خلاقیت و مهمتر از آن به دیدگاه درست نیاز دارد.
خاورمیانه مستعد صدام دیگری است
هنوز گروهی که جزو طلبکاران سینمای جنگ هستند بر طبل سینمای اوایل جنگ می‌کوبند در حالی که ما امروز با مخاطبی مواجه هستیم که اختلاف سنی حداقل سی ساله با پدرش دارد، نه جنگ را دیده و نه تجربه‌ای از جنگ دارد، به مدد فناوری و تکنولوژی جدید به اطلاعات و اخباری دسترسی دارد که ممکن است مبانی این کار سترگ در نظرش برعکس جلوه کند و نقطه ضعف محسوب شود. باید تا جان در بدن داریم و این امکان و شرایط مهیاست در این حوزه کار کنیم. هنوز در کشورهایی مثل امریکا درباره جنگ جهانی دوم فیلم می‌سازند چون معتقدند هیتلر و آلمان نازی با مشخصه فاشیسم ممکن است در هر دوره‌ای بروز و ظهور کند. بنابراین لازم است از طریق صنعت، مدیا و رسانه سینما یادآور شویم که اگر غفلت کنیم ممکن است هیتلر دیگری پیدا شود. ما هم باید همین بنیان نظری را برای سینمای دفاع مقدس در نظر بگیریم. بستر خاورمیانه بشدت مستعد آن است که صدام دیگری در آن ظهور کند. این آمادگی را داشته باشیم و تفکر ناسیونالیست عربی و عرب‌گرایی را در تقابل عجم ستیزی قرار ندهیم؛ تفکری که از نوعی جاهلیت عربی نزد صدام برمی‌آمد، می‌تواند هر آن در نفری دیگر ظهور کند، صدام تازه‌ای متولد شود و با دستمایه قرار دادن همین شعارها دوباره منطقه را
به هم بریزد.