مصایب مجازی شدن آموزش

دکتر جبار رحمانی
انسان‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی
1 یکی از مهم‌ترین پیامدهای گسترش بحران کرونا، در حوزه «آموزش» بود. از یک سو، به‌دلیل ترس ابتلا به این بیماری و شیوع بیشتر ویروس کرونا تقریباً اکثر مراکز تجمع و تمرکز انسانی از جمله مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل یا نیمه‌تعطیل شدند و از سوی دیگر، ضرورت تداوم نهادهای آموزشی و فرآیندهای جامعه‎پذیری و تربیتی سبب شد راه‎حل‌های جایگزینی برای این بحران اتخاذ شود که مهم‌ترین و محوری‌ترین راه‌حل «آموزش مجازی» بود.
در نتیجه وضعیت ناشی از بحران کرونا، مدرسه‌ها و دانشگاه‌های ایرانی به ضرورت و البته به شتاب و فوریت وارد عرصه مجازی و آموزش مجازی شدند. هرچند این تحول امکان‌هایی مثبت برای توسعه سنت‌های آموزشی و تقویت آنها در بر دارد، اما آموزش مجازی لزوماً در جامعه‌ای که نه زیرساخت‌های اینترنت کافی دارد و نه سواد مجازی کافی به دانش‌آموزان و معلمان آموزش داده شده، نه تنها سبب رشد نخواهد شد، بلکه می‎تواند جریان آموزش را با اختلال‌های جدی همراه سازد. به همین دلیل، مجازی شدن آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها در شرایط فعلی در کنار مزایایی که دارد می‌تواند منجر به بازتولید برخی نابرابری‌ها و بی‌عدالتی‌های آموزشی و همچنین تولید نابرابری‎های جدید شود.
طبق آمار رسمی، در حدود هفتاد درصد جامعه ایرانی به اینترنت دسترسی دارند. از سوی دیگر، این هفتاد درصد لزوماً از طریق سخت‎افزارهای مناسب (همچون کامپیوتر و لپ‌تاپ و تبلت) به اینترنت وصل نمی‌شوند بلکه بیشتر آنان از طریق موبایل‎های هوشمند با فضاهای مجازی مرتبط هستند و عمده‎ترین کاربری آنان هم، تاکنون استفاده از شبکه‎های اجتماعی بوده است در حالی که آموزش مجازی مستلزم مهارت‎های مجازی کافی، محتوای مجازی کافی و همچنین تکنولوژی مناسب است. لزوماً امکان استفاده از موبایل، به معنای استفاده بهینه از فضای مجازی در آموزش نخواهد بود.
در نتیجه در ترکیبی از بحران‌های زمینه‌ای یعنی عدم دسترسی حدود سی درصد از جامعه ایرانی به اینترنت، دسترسی نداشتن به ابزارهای مناسب مانند کامپیوتر و لپ‌تاپ و... برای اکثریت آنانی که به اینترنت وصل هستند و مهمتر از همه فقدان محتوای مجازی کافی و عدم مهارت‌ لازم معلمان و دانش‌آموزان در آموزش مجازی، ما را با یک مکانیسم مضر و مخل در امر آموزش در مدرسه و دانشگاه مواجه کرده است که در نهایت از یک سو، کیفیت آموزش بشدت افت خواهد کرد و از سوی دیگر، نابرابری و بی‌عدالتی آموزشی در سپهری جدید شکل خواهند گرفت و موجبات نارضایتی بیشتری را در بین دانشجویان و دانش‌آموزان و خانواده‌های آنان فراهم خواهد آورد.
2 آنچه که گفته شد، تنها یک روی سکه است و صرفاً به مسأله آموزش در مدرسه و دانشگاه در بحران کرونا اشاره دارد. زیرا امکان تشکیل کلاس‌های درسی، تعلیق کارکردهای آموزشی مدرسه و دانشگاه را شاید بتوان تا حدی از طریق فضای مجازی و کلاس‎های مجازی و محتوای مجازی جبران کرد، اما باید دقت کرد که مطالعات نشان داده است که برنامه درسی پنهان مدارس، نظام روابط اجتماعی غیررسمی در نهادهای آموزشی و جامعه‎پذیری که در فضای مدرسه از خلال همکلاسی‎ها و دوستان صورت می‎گیرد، نقشی کلیدی در تربیت و پرورش فکری و فرهنگی و روحی دانش‎آموز و دانشجو دارد. از این رو، مهم‌ترین پیامد بحران کرونا در نهادهای آموزشی، نه در توقف کلاس‎های درس و جایگزینی کلاس‎های مجازی برای آنان، بلکه در توقف جامعه‎پذیری‎های ضمنی ناشی از فضای کلاس و فضای دوستان مدرسه و دانشگاه است. از این‌رو بخش مهمی از تجارب فرهنگی و اجتماعی دانش‎آموزان و دانشجویان که از خلال تجربه زیسته در فضای مدرسه و با دوستان رخ می‎داد، در شرایط کرونا، متوقف شده است. اگر توقف کلاس درس به معنای اختلال در رشد شناختی و آگاهی دانش‌آموزان است، تعطیلی فضای دوستانه و فضای غیررسمی مدرسه به معنای اختلال در رشد عاطفی، فکری، روحی و شخصیتی دانش‌آموز و دانشجو خواهد بود.
3عمده سیاستگذاری‎های فوری که در وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم و حتی نهادهای آموزشی خصوصی شکل گرفته است، برای جبران بحران توقف کلاس درس و تعطیلی آنها بوده است و هنوز نمی‎توان از سیاست مشخصی برای جبران مکانیسم‎های غیررسمی ناشی از فضای مدرسه و دانشگاه در تربیت و پرورش روحی و فکری و شخصیتی دانش‎آموزان و دانشجویان صحبت کرد.
اینکه برخی والدین از ثبت‎نام در مدارس غیرانتفاعی خودداری کرده‎اند، بیشتر ناشی از یک محاسبه عقلانی در آنها است. عمدتاً هزینه‎های مدارس غیرانتفاعی نه برای کلاس‎های درس، بلکه برای کیفیت فضای پرورشی و تربیتی مدرسه بود. به همین دلیل وقتی مکانیسمی برای جبران این نقیصه تعبیه نشده است، خانواده‎ها هم از ثبت‎نام در مدارس غیرانتفاعی خودداری کرده‎اند زیرا آموزش مجازی چندان اهمیت محوری ندارد.
از این رو، باید دقت کرد مدرسه یا هر نهاد آموزشی را نباید صرفاً به کلاس درس آن تقلیل داد (هرچند همین وجه نیز بسیار مهم است)، بلکه باید دقت کرد و دید نهادهای آموزشی کارکردهای دوگانه و همزمان «آموزشی» و «پرورشی یا تربیتی» دارند. در حالی که کرونا احتمالاً تا اطلاع ثانوی با ما خواهد بود، ضرورت شرایط پیش‎رو مستلزم آن است که راهی برای حل این نقیصه جدی تربیتی در مدارس و دانشگاه‎ها ارائه شود. ضمن اینکه برای کلاس‎های درس مجازی، تأمین ابزارهای لازم برای دانش‏‌آموزان محروم و همچنین ارتقای سواد مجازی دانش‎آموزان و معلمان یک ضرورت اساسی است.
اگر به پتانسیل شرایط فعلی برای بازتولید نابرابری‌ها و بحران‌های روحی و اخلاقی ناشی از آن دقت نشود، می‌تواند بحران‎هایی ضمنی و درونی در روح و روان دانش‎آموزان و دانشجویان در سطحی گسترده‎تر را موجب شود. اگر سیاست‎های لازم برای مواجهه با بی‌عدالتی‌های آموزشی در ایام کرونا اتخاذ نشود، قطعاً پیامدهای جدی در بخشی از جامعه دانش‎آموزی و دانشجویی خواهد داشت. البته حل این بحران مستلزم همراهی دولت، نهادهای مدنی و خانواده‎ها و برنامه‎ریزی اصولی برای آن است که نیازمند کارشناسی‌های دقیق و یافتن راهکارهایی برای برون رفت هرچه سریع‌تر از این بحران است.

نیم نگاه

مدرسه یا هر نهاد آموزشی را نباید صرفاً به کلاس درس آن تقلیل داد، بلکه باید دقت کرد و دید نهادهای آموزشی کارکردهای دوگانه و همزمان «آموزشی» و «پرورشی یا تربیتی» دارند. تعلیق کارکردهای آموزشی مدرسه و دانشگاه را شاید بتوان تا حدی از طریق فضای مجازی و کلاس‎های مجازی و محتوای مجازی جبران کرد، اما برنامه درسی پنهان مدارس، نظام روابط اجتماعی غیررسمی در نهادهای آموزشی و جامعه‎پذیری که در فضای مدرسه از خلال همکلاسی‎ها و دوستان صورت می‎گیرد، نقشی کلیدی در تربیت و پرورش فکری و فرهنگی و روحی دانش‎آموز و دانشجو دارد. از این‌رو مهم‌ترین پیامد بحران کرونا در نهادهای آموزشی، نه در توقف کلاس‎های درس، بلکه در توقف جامعه‎پذیری‎های ضمنی ناشی از فضای کلاس و فضای دوستان مدرسه و دانشگاه است که می‌تواند در رشد عاطفی، فکری، روحی و شخصیتی دانش‌آموز و دانشجو اختلال ایجاد کند.