آیین برادری

آیت‌الله حاج شیخ حسین عرب
استاد حوزه و دانشگاه
انسان همراه خلقت اصلی خود دارای یک نهاد آموزنده به نام «فطرت» است که ویژه اوست و دیگر مخلوقات از آن بی‎بهره‎اند. خداوند بر هر انسانی منت نهاده و این نهاد آموزشی درونی را به او عطا کرده است.
اگر انسان دچار بیماری سفسطه و لجاجت با واقعیت هستی و انکار حقیقت نشده باشد و اندکی اهل «توجه» و «تعقل» باشد با مراجعه به نهاد آموزشی و آموزنده فطرت می‌تواند بسیار الهام بگیرد و درس‎های فراوان بیاموزد. از جمله آموزه‎های فطری این است که:
1. هر انسانی خواهان درک واقعیت است.
2. هر انسانی می‎خواهد که به کمال شایسته و بایسته خود در این واقعیت عینی برسد.
۳. جامعیت و فراگیر بودن کمال و سعادت موجب می‌شود که انسان به این درک برسد که رشد تک بعدی، خود، نوعی نرسیدن به کمال شایسته اوست.
۴.  اگر انسان یک موجود پویا و جویای کمال است بین مبدأ و مقصد، راهی در این بین برای او وجود دارد.
۵. حتماً انسان‎هایی بوده و هستند که بدون ابهام و هرگونه مشکل و خللی از اول تا آخر این مسیر را طی کرده‎اند و‌ بدون شک آنان در این مبدأ و مقصد و راه، راهنمای دیگران هستند.
پس آنچه آنان از خود برای دیگران ارائه نموده‎اند در برابر واقعیت عینی و نیز سخنان و اخلاق و اعمال هریک، بخشی از روشن‎سازی این مسیر برای دیگر انسان‎ها است.
میلاد آخرین پیامبر خدا حضرت محمد(ص) و نیز ولادت امام صادق(ع) فرصتی است که زندگی آنان را با نگاه جامع ‌و آموزنده‎ای که فطرت ما به ما دستور می‏ دهد نصب‏ العین قرار دهیم در این فرصت اندک فقط می ‏توانیم به نکاتی چند آن هم فشرده و موجز بپردازیم.

تأکید رسول اکرم(ص) بر واقع‎گرایی و نفی خودپرستی
جالب است در میان دعاهایی که از حضرت محمد(ص) نقل شده، این دعا نیز معروف است که به خدا عرض می‏ کند: اللهم ارنی الاشیاء کما هی علیها؛ «خداوندا موجودات را همانگونه که هستند به من نشان ده». قرآن داستان پر رمز و راز معراج پیامبر(ص) را «فلسفه آگاه نمودن آن حضرت بر حقایق و اسرار جهان» معرفی می‎کند.
 در اولین آیه از سوره مبارکه اسراء هم چنین می‎خوانیم:
سُبْحَانَ الَّذِی اَسْرَى. بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ؛ «ﻣﻨﺰﻩ ﻭ ﭘﺎﻙ ﺍﺳﺖ ﺁﻥ [ﺧﺪﺍﻳﻲ] ﻛﻪ ﺷﺒﻲ ﺑﻨﺪﻩﺍﺵ [ﻣﺤﻤﺪ(ص)] ﺭﺍ ﺍﺯ ﻣﺴﺠﺪﺍﻟﺤﺮﺍم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪﺍﻟﺎﻗﺼﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮﺍﻣﻮﻧﺶ ﺭﺍ ﺑﺮﻛﺖ ﺩﺍﺩﻳﻢ، ﺳﻴﺮ [ﻭ ﺣﺮﻛﺖ] ﺩﺍﺩ، ﺗﺎ [ﺑﺨﺸﻲ] ﺍﺯ ﻧﺸﺎﻧﻪهاﻱ [ﻋﻈﻤﺖ ﻭ ﻗﺪﺭﺕ] ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺍﻭ ﻧﺸﺎﻥ ﺩهیم؛ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺍﻭ ﺷﻨﻮﺍ ﻭ ﺩﺍﻧﺎﺳﺖ.»
در سوره مبارکه النجم نیز که بار دیگر با بیان مفصل‏ تر داستان معراج آمده است، محور و فلسفه معراج رسول اکرم(ص) آگاه نمودن و رؤیت باطنی حضرت محمد(ص) از ملک و ملکوت موجودات عنوان شده است.
آدمیان با نعمت «عقل» و «اندیشه» که نعمت خاص خداوند به آنان است و با تلاش‏های فکری و نیز کمک راهنمایان که عقل و خرد بیرونی‏ اند، می‏ توانند با عینیت اشیا رابطه برقرار کنند و چون انسان همانطوری که موجودی است پرسشگر، موجودی پرستنده نیز هست، اما تنها موجودی که شایسته پرستش است آن وجود مطلقی است که از هرگونه عیب و نقص و حالت منتظره‏ ای مبرا باشد و آن موجود فقط «خداوند» است. از این رو، دستور و منشأ هدایت همه پیامبران الهی «یکتاپرستی» است.
در شبه جزیره عربستان متأسفانه بر اثر دوری از واقعیت، روح تعقل تنزل و واقع‏ گرایی افول کرد و مردم گرفتار بت‎پرستی شدند.
 این مقطع تاریخی نشان دهنده حضیض و سقوط مطلق «دستگاه خردورز انسان» نیز هست. البته در امت‏ های پیشین نیز بت‏ پرستی بطور عریان و آشکار آن به دلایل مختلف وجود داشته است. گرچه تعصب بت ‏پرستان و تأکید آنان بر اینکه راه و روش پدران و اجدادشان بوده است و از بزرگترین حجاب ‏ها همین حجاب تعصب و تأکید بر روش غیرمعقول گذشتگان است، اما خطرناک ‏تر از بت ‏پرستی «خودپرستی» است که در یک کلمه باید گفت منشأ همه حوادث سهمگین و هولناک تاریخ بشریت خودپرستی و خودمحوری است.
«خودپرستی و خودمحوری»، این دشمن درونی انسان‏ ها، آنان را از همه ارزش‏ های والای انسانی و از همه مراتب معرفت ساقط می‎کند و از این رو، خطری برای جان و مال و کیان دیگر انسان ‏ها هم بشمار می‎رود.
 قرآن در آیه ۲۳ سوره مبارکه جاثیه خطاب به پیامبر اسلام(ص) چنین فرموده است: «(ای رسول ما) آیا می‎نگری آن را که هوای نفسش را خدای خود قرار داده و خدا او را دانسته و پس از اتمام حجت گمراه ساخته و مهر(قهر) بر گوش و دل او نهاده و بر چشم وی پرده کشیده؟ پس او را بعد از خدا، دیگر که هدایت خواهد کرد؟ آیا متذکر این معنی نمی‎شود؟»
پیامبر خدا(ص) فرمودند: اعداء عدوک نفسک التی بین جنبیک؛ «سرسخت‎ترین دشمن، نفس درونی توست». مولوی که در تفسیر آیات و روایات نبوی(ص) چیره دست و بی‎نظیر است در این رابطه چنین گفته است:
مادر بت‎ها بت نفس شماست
زانک آن بت مار و این بت اژدهاست
به این اعتبار، باید گفت یکی از قدرت‎های مهم انبیا و ائمه(ع) در پرتو تعالیم وحیانی و اخلاقی قدرت تحول‌بخشی مثبت از بت‎پرستی و بدتر از آن خودپرستی به «خداپرستی» است با راهکار «تزکیه نفس» که قرآن فرستادن پیامبر(ص) برای انسان‎های مؤمن را منت خدا می‎داند تا آنان را تزکیه و کتاب و حکمت تعلیم دهد.

ضرورت عقل عملی و عبرت‎گیری
جهان طبیعت که محل زندگی انسان‎هاست شاخصه اصلی آن تحول و عدم ثبات است و بر انسان لازم است که از گوشه گوشه و لحظه لحظه این تحولات در جهت کمال خویش بهره گیرد و نیز از تحولات گذشته که نام آن «تاریخ» است؛ بیاموزد و پند گیرد. امام صادق(ع) که خود مؤسس «مکتب جعفری» است در این ارتباط چنین فرموده‎اند:
ثلاثة لا ینبغی للعاقل ان ینساهن علی کل حال. فناء الدنیا و تصرف الاحوال و الافات التی لا امان لها؛ «سه چیز است که سزاوار است انسان عاقل و خردمند آنها را در هیچ حالی فراموش نکند: ۱- فناپذیر بودن دنیا ۲- دگرگونی حالات ۳- پیش آمدن آسیب‎های امان‎ناپذیر.»
انسان خردمند و واقع‎گرا باید این دستور مهم زندگی را از آن امام بزرگوار سرلوحه زندگی محدود دنیوی خود قرار دهد و آن را مزرعه آخرت سازد. همه ما، بویژه اصحاب قدرت و ثروت، اگر طبق این سیره عمل کنیم بی‌شک در مسیر کمال خود قرار می‎گیریم.
این خیالبافی است که تصور کنیم ما انسان‎ها بر همه چیز توانایی و قدرت داریم و قدرت‎مان همیشگی است. غرور، غفلت، قدرت و ثروت در طول تاریخ بسیاری را مقتول کرده است؛ بسیاری در چند صباح قدرت یا ثروت خود دچار این بیماری مهلک شده‎اند که قدرت و ثروت خود را همیشگی پنداشته‌اند در حالی که اگر قرار بود همگانی و همیشگی باشد به ما نمی‏ رسید. گاهی حوادث بزرگ و تحولات سریع‎الساعة و غیرقابل تصور و نیز سیل آفات و بلیات طبیعی و اجتماعی ما را چون پر کاهی به جایی پرتاب می‌کند که دیگر آگاه شدنمان سودی به حالمان نخواهد داشت؛ زیرا باید چشم واقع‎بین و خرد واقع‎گرای خود را بیش و پیش از این به کار می‎گرفتیم.

آیین اخوت
انسان به مقتضای فطرت خود اهل تعامل و ارتباط آفریده شده است؛ اما در طول تاریخ آدمیان گاهی دچار معرکه‏ های ویرانگر شدید و بروز جنگ‎های خانمان‎سوز شده‎اند.
از جمله تحولات شگرف و مهمی که در تاریخ اسلام به دست پیامبر عظیم‎الشأن حضرت محمد(ص) اتفاق افتاد این بود که در شبه جزیره عربستان که غارت و عداوت و دشمنی به یک امر عادی بدل شده بود و سلب و فقدان امنیت سال‎ها مردم آن سامان را رنج می‎داد به محیط تعامل و برادری تبدیل شد ‌و قرآن این تحول را نعمت خدای متعال تلقی نموده است‌.
در آیه ۱۰۳ سوره مبارکه آل عمران می‏خوانیم: «و همگی به رشته (دین خدا) چنگ زده و به راه‎های متفرق نروید و یاد آرید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا در دل‎های شما الفت و مهربانی انداخت و به لطف و نعمت خدا همه برادر دینی یکدیگر شدید و در پرتگاه آتش بودید تا خدا شما را نجات داد بدین گونه خدا آیاتش را برای (راهنمایی) شما بیان می‎کند که هدایت شوید.»
در شأن نزول آیه بالا گفته‎اند مربوط به دو طایفه اوس و خزرج است که صد سال در میان آنان نزاع و کشمکش بوده و نسل‎ها در میان آنان جدال و نزاع برقرار بود تا اینکه خداوند، پیامبر اسلام(ص) را به ظهور رسانید و آنان به دین اسلام گرویدند و از برکت آن، کینه و دشمنی از میان آنان رخت بربست و باهم برادر شدند.
این مطلب خود می‎تواند معیار درستی برای کسانی باشد که در پی یافتن تعالیم واقعی دینی از متصدیان آن هستند. اصل نخست، از بین بردن و به صفر یا حداقل رساندن دشمنی‎ها و کینه‎ورزی است نه عکس آن و اگر تبلیغ از دین نتیجه معکوس دهد معلوم می‎شود آنکه به نام دین تبلیغی و ترویجی و گفتاری یا عملی می‎کند که نتیجه آن تفرق مردم و شعله‎ور نمودن آتش قهر و دشمنی انسان‎ها با یکدیگرند، او به گوهر و حقیقت دین دست نیافته است و توهمات خود را دین پنداشته است.
امیرالمؤمنین‌ علی(ع) در آخرین ساعات زندگی خود در بستر شهادت در وصیت نامه معروف خود خطاب به امام حسن و امام حسین علیهما السلام چنین فرموده‎اند:
أُوصِیکُمَا وَ جَمِیعَ وَلَدِی وَ اَهْلِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی بِتَقْوَى اللَّهِ وَ نَظْمِ اَمْرِکُمْ وَ اصَلَاحِ ذَاتِ بَیْنِکُمْ فَإِنِّی سَمِعْتُ جَدَّکُمَا (صلى الله علیه وآله) یَقُولُ اصَلَاحُ ذَاتِ الْبَیْنِ اَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ؛ «شما را و همه فرزندان و خانواده‎ام را و آن را که نامه من به او می‎رسد سفارش می‎کنم به تقوای الهی و منظم کردن کارتان و اصلاح نمودن واقعی بین خودتان که من از جد شما دو نفر صلی‌الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود اصلاح ذات‌البین از همه نماز و روزه برتر است.»
به قدری برقراری صلح و صفا و صمیمیت مهم است که مشاهده می‎کنیم امیرالمؤمنین علی(ع) در آن آنات پایان عمر شریفشان از قول پیامبر اکرم(ص) نقل می‎کنند که اصلاح و برقراری صلح بین مسلمانان از همه نمازها و روزه‎ها برتر است.
البته در تعالیم دینی ما دستورات برای روابط انسانی با دیگر انسان‎ها و ملل آمده است. قرآن کریم به عنوان یک دستور همیشگی خطاب به همه مسلمانان و مؤمنان می‎فرماید:
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ اَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ؛ «ﺟﺰ ﺍﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ همه ﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﺑﺎ هم ﺑﺮﺍﺩﺭﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ [ﺩﺭ همه ﻧﺰﺍﻉ ﻫا ﻭ ﺍﺧﺘﻠﺎﻓﺎﺕ] ﻣﻴﺎﻥ ﺑﺮﺍﺩﺭﺍﻧﺘﺎﻥ ﺻﻠﺢ ﻭ ﺁﺷﺘﻲ ﺑﺮﻗﺮﺍﺭ ﻛﻨﻴﺪ، ﻭ ﺍﺯ ﺧﺪﺍ ﭘﺮﻭﺍ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺭﺩ ﺭﺣﻤﺖ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﻴﺮﻳﺪ.»
در تعالیم دینی بویژه برای حل مشکلات یکدیگر تعابیر و سفارش‏ ها و نویدهای شگفتی وارد شده است. امام صادق علیه‌السلام می ‏فرماید: برآوردن حوایج و نیازمندی‏ های مؤمن از هزار حج مقبول و آزادی هزار بنده و فرستادن هزار اسب مجهز در راه خدا بالاتر و والاتر است.