امامی که به «شیخ‌الائمه» ملقب شد

دکتر حبیب‎رضا ارزانی
دکترای الهیات تطبیقی و مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
امام باقر(ع) در مناسبت‌های مختلف به امامت و ولایت فرزندش جعفر صادق(ع) تصریح فرموده و شیعیان را پس از خودش به پیروی از ایشان فرا می‌خواند و امام صادق(ع) هم، مؤسس مذهب و مکتب فقهی شیعه دوازده امام جعفری می‎شود. اما سیره علمی و عملی ایشان چه بود که توانست به «شیخ‎الائمه» ملقب شود؟
1 دوران امامت امام صادق(ع) با ضعف بنی امیه و قدرت گرفتن بنی عباس مصادف شد. از این رو، شرایط اجتماعی و فرهنگی عصر ایشان منحصر به فرد شد؛ چرا که این دو سلسله مدت‌ها در حال مبارزه با یکدیگر بودند و این کشمکش‌ها سبب شد که توجه حاکمان کمتر به امامان و فعالیت‌شان باشد و فرصت بسیار خوبی برای فعالیت علمی و فرهنگی آنان فراهم شود. دوران 34 ساله امامت امام صادق(ع) بیشتر از سایر امامان(ع) بود البته سن ایشان نیز با حدود 65 سال، نسبت به بقیه ائمه بیشتر بود و بدین‌سبب به ایشان لقب «شیخ‌الائمه» داده شد.
2 امام صادق(ع) برای گسترش علوم، فرهنگ و مدنیت چندین مرحله را کنار هم پیش برد؛ سرفصل‌هایی مانند اخلاقیات یا توسعه ارزش‌ها، تربیت شاگردان و گفت‌وگو با سران و نظریه‌پردازان ادیان و مذاهب مختلف.
عصر آن حضرت، زمان جنبش فرهنگی و فکری و برخورد فرق و مذاهب گوناگون در جهان اسلام بود؛ لذا زمینه فعالیت به گونه‌ای برای ایشان فراهم بود که بیشترین احادیث شیعه در تمام زمینه‌ها از آن حضرت نقل شده است و مذهب تشیع به‌نام «مذهب جعفری» خوانده می‌شود. فقه شیعه نیز عمدتاً بر روایات به‌جای مانده از ایشان مبتنی ا‌ست، به‌همین جهت مکتب فقهی شیعیان دوازده امامی را «مذهب جعفری» نیز می‌نامند.
3 آن حضرت حدود 4 هزار شاگرد را در علوم و دانش‌های گوناگون فقهی، علمی، کلامی، توحیدی، ولایتی، حدیث نفس، معرفت‌شناسی و… آموزش دادند؛ چهره‌های علمی بزرگی مانند جابر بن حیان در مکتب آن حضرت علم و دانش آموختند. شاگردان امام فقط از میان شیعیان‌ نبودند، بلکه اهل سنت، یهودیان و مسیحیان هم از مکتب ایشان بهره بردند.
امام صادق(ع) مدینه را به‌تنهایی تبدیل به دانشگاه کرد و طولی نکشید که مسجد نبوی در مدینه منوره و مسجد کوفه در شهر کوفه به‌دست ایشان و با بهره‌مندی از علم آن حضرت، به دانشگاهی عظیم بدل شد و در برابر مکاتب اموی و عباسی به تبیین اسلام راستین پرداخت.
4 تفسیر قرآن امام صادق(ع)، نجات‌دهنده علم تفسیر از انحراف است؛ در تفسیر عرفانی قرآن توسط آن حضرت که شامل حدود 350 روایت در تفسیر 310 آیه از قرآن کریم است؛ بیان امام بیانی است که اگر جبرئیل در تفسیر یک آیه بیان می‎کرد، چیزی نه از آن کمتر بود و نه ازآن  بیشتر؛ یعنی کلام اهل بیت(ع) کلامی الهی و عاری از نقص و کاستی است.
کتاب «حقایق‌التفسیر» که تفسیر عرفانی امام صادق(ع) نیز بدان ضمیمه است پس از آنکه به قلم ابوعبدالرحمن سلّمی ترتیب و نگارش یافت، همچنان تا نیمه دوم قرن بیستم میلادی، به‌صورت نسخه‌های دست‌نویس باقی ماند. تفسیر امام(ع) نخستین‌بار، پس از معرفی لویی ماسینیون، به کوشش و تصحیح پل نویا در ۱۹۶۸ در بیروت منتشر شد.