سایه ریزگردهای سمی بر فلات مرکزی ایران

حمیرا حیدریان
خبرنگار
گاوخونی یکی از 19 تالاب بین‌المللی ایران است که در کنوانسیون رامسر در سال 1975 به ثبت رسیده است؛ تالابی که از دیرباز کاهش تبعات تغییرات آب و هوایی، تصفیه پساب‌های جاری شده در زاینده‌رود، پر کردن سفره‌های آب زیرزمینی، جلوگیری از سیلاب، گردشگری، تثبیت شن‌های روان و گنجینه متنوع زیستی و ژنتیکی از جمله ارزش‌ها و نقش‌های آن بوده است. این تالاب که در شرق اصفهان قرار دارد تا قرن ها پناهگاه پرندگان مهاجر هم بوده است. به گفته کارشناسان، تالاب گاوخونی برای سیراب شدن به حدود 300 میلیون متر مکعب آب نیاز دارد. اما در سال‌های اخیر به علت برداشت‌های بی‌رویه و غیرقانونی در بالادست، کاهش آب ورودی، تغییر اقلیم و خشکسالی و تأمین نشدن حقابه‌های طبیعی؛ حیات این تالاب به خطر افتاده است وادامه این روند می‌تواند تالاب گاوخونی را به کانون تولید گرد و غبارهای سمی تبدیل کند.
تهدیدی برای 5 استان
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفت‌و‌گو با «ایران »گفت: در بازدیدها و بررسی‌های صورت گرفته از تالاب بین‌المللی گاوخونی مشخص شد که ۹۶ درصد این زیستگاه مهم طبیعی به‌طور کامل خشک شده است و این خشکی می‌تواند تا شعاع ۵۰۰ کیلومتر برسد و به غیر از استان اصفهان؛ استان‌های قم، یزد، مرکزی و تهران را نیز تحت تأثیر ریزگردهای صنعتی و طبیعی بستر خشک شده گاوخونی قرار دهد. منصور شیشه‌فروش با بیان اینکه وجود سیلاب‌های دوسال گذشته و وزش بادها از سمت شرق به غرب در تابستان تأثیر زیادی در خیزش گرد و غبار در این استان‌ها خواهد داشت، افزود: وزش و خیزش گرد و غبار در تابستان باعث می‌شود تا آلاینده‌های خطرناکی که در تالاب ته نشین شده بود به سمت این استان‌ها حرکت کند که تهدیدی نه تنها برای اکوسیستم بلکه برای انسان‌ها بشمار می‌رود.
وی با اشاره به اینکه این تالاب در گذشته از سه منبع آبی شامل رودخانه‌های زاینده رود، زرچشمه از کوه‌های جنوبی شهرضا و رودخانه ایزدخواست از استان فارس تاکنون تأمین می‌شده است، اظهار داشت: کم آبی‌های چند سال اخیر و قطع جریان آب در زاینده رود، احداث سد رودخانه ایزدخواست در سال ۷۷ و رها‌نکردن حقابه تالاب از این سد، تخریب گیاهی و چرای بی‌رویه شتر، بز، تردد ماشین‌آلات و موتور در این منطقه همه و همه مشکلات زیست‌محیطی بسیاری را برای این تالاب به‌وجود آورده است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان یادآور شد: این تالاب در سال ۱۳۷۵ تحت پوشش تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت زیرا به‌عنوان پیکره بزرگ منحصر به فرد، نقش مهمی در تغذیه آبهای زیرزمینی و کنترل سیلاب داشته است که از آن جمله می‌توان به نگهدای و تثبیت مواد غذایی و دارا بودن زیستگاه‌های متعددی شامل تپه شنی و نیزار، شوره زار، شنزار، تپه ماهور و گزستان و زیستگاه گونه‌های گیاهی و جانوری با ارزش را از جمله ویژگی‌های این جاذبه بزرگ طبیعی اشاره کرد.
این مسئول با تأکید بر اینکه این تالاب در گذشته زیستگاه مناسبی برای خرندگانی از جمله میش و قوچ و بالغ بر ۲۵ هزار قطعه پرنده بود که الان به جز تعداد محدودی، خبری از آنها نیست خاطرنشان کرد: آنچه که در حال حاضر بسیار حائز اهمیت است حفاظت ازاین تالاب با هدف حفاظت از تنوع زیستی است که نیازمند طرح جامع احیای تالاب  با هدف حفاظت از اکوسیستم و تقویت مدیریت آن است که باید مورد توجه ویژه قرار گیرد از این‌رو استانداری، سازمان جنگل‌ها و مراتع، سازمان حفاظت از محیط زیست و... باید وارد عمل شوند برای همین مقرر شد تا منابع طبیعی اقدامات و هماهنگی‌های لازم را درخصوص مطالعات ۵۰ هزار هکتار از این مجموعه را برای طرح‌های بیابان‌زدایی و کنترل بیایان در دستور کار قرار دهد. وی انجام طرح مدیریت روان‌آبها در سطح ۴۰۰ هکتار از این تالاب و کشت گیاهان و درختانی نظیر درمنه و تاغ به منظور جلوگیری از فرسایش بادی در این منطقه را از دیگر اقدامات در دستور کار منابع طبیعی عنوان کرد و بیان داشت: در اطراف ورزنه نیز منابع طبیعی نسبت به اجرای طرح‌های نهالکاری و کاشت گونه‌های گز و تاغ اقدام کرده تا از حرکت کویر به شهر ورزنه جلوگیری کند. همچنین از سازمان حفاظت محیط زیست درخواست می‌شود تا همانند دریاچه ارومیه برای حفاظت از این تالاب بزرگ برنامه جامع احیای تالاب بین‌المللی گاوخونی را در دستور کار خود قراردهد و اعتباراتی برای این منظور و همچنین با توجه به اثرات خشکسالی آن در تولید ریزگردها درنظربگیرد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان از وزارت نیرو درخواست کرد تا در کارگروه احیای زاینده‌رود، موضوع احیای تالاب گاوخونی را پیگیری کند و متناسب با اهداف کارگروه سازگاری با کم آبی و احیای زاینده‌رود برنامه تأمین حقابه‌های تالاب را در دستور کار خود قرار دهند تا این پهنه بزرگ بتواند با تأثیرات طبیعی مطلوب و پیشگیری از پیامدهای ناشی از تولید ریزگردها و گرد و غبار به وظیفه خود در تغذیه آب‌های زیرزمینی، کنترل سیلاب، کنترل گرد و غبار و حفظ اکوسیستم‌های موجود عمل کند.
تالاب بین‌المللی گاوخونی واقع در شرق اصفهان یکی از بزرگترین و مهم‌ترین تالاب‌های ایران محسوب می‌شود و در طول تاریخ علاوه بر ایجاد فضای فرح بخش در شرق اصفهان، مأمنی برای پرندگان مهاجر و جانوران آبی و منبع درآمد و آسایش ساکنان این منطقه بوده است.
ریزگردهای سمی فاجعه می‌آفرینند
سرپرست معاونت پایش و نظارت اداره‌کل حفاظت محیط زیست اصفهان نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» گفت: طی تحقیقات مشترکی که میان دو دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان ودانشگاه صنعتی اصفهان صورت گرفته نتایج تحقیقات نشان داده است  اگر این تالاب خشک شود ریزگردهای حاصل از آن تا شعاع 500 کیلومتر را درگیر مسائل زیست محیطی خواهد کرد؛ ریزگردهایی که بخش زیادی از آنها طبیعی نیستند و ذرات آلاینده حاصل از دود و پساب صنعتی اند و خطرات زیادی دارند.
حسین اکبری با اشاره به ضرورت تأمین حقابه تالاب گاوخونی، نجات این تالاب بین‌المللی یک منفعت و مصلحت فرانسلی، فرامنطقه‌ای و ملی است، افزود: بر اساس ضوابط، تأمین حقابه زیست محیطی پس از آب آشامیدنی اولویت دوم است ولی متأسفانه در طول سال‌های گذشته این حق از تالاب بین‌المللی گاوخونی دریغ شده است.
وی با اشاره به اینکه خشک شدن تالاب گاوخونی ناشی از تأمین نشدن حقابه آن است، اظهار داشت: این اتفاق یک چالش زیست‌محیطی اساسی محسوب می‌شود که ادامه آن می‌تواند وضعیت بحرانی این اکوسیستم طبیعی را وخیم‌تر کند و ‌بزودی شاهد تبدیل شدن گاوخونی به کانون گرد و غبار سمی باشیم که می‌تواند محیط‌ زیست و بهداشت ساکنان فلات مرکزی ایران را تحت‌تأثیر قرار دهد.
این کارشناس با بیان اینکه تأمین حقابه گاوخونی و نجات آن یک ضرورت برای دور شدن از یک فاجعه زیست‌محیطی در فلات مرکزی ایران است، خاطرنشان کرد: از 20 سال قبل تاکنون پساب‌های کارخانجات بزرگ به مرور در داخل این تالاب ریخته شده است؛ پساب‌هایی که دارای انواع فلزات سنگین هستند که می‌توانند اثرات سوء زیادی را برای اکوسیستم داشته باشند.
وی با بیان این که براساس مطالعات جامع دانشگاهی ۱۳۷ میلیون متر مکعب در سال حقابه زیست محیطی زاینده‌رود و ۱۷۶ میلیون متر مکعب در سال حداقل حقابه تالاب بین‌المللی گاوخونی تعیین شده است، عنوان کرد: باوجود اینکه در برنامه منابع و مصارف سال ۹9-۹8 رهاسازی بخشی از حقابه سالانه تالاب دیده شده بود و بیشترین حجم رهاسازی حقابه را در سه ماهه بهار و از سد رودشتین در نظر گرفته بودند اما این امر محقق نشد و در عمل امسال رهاسازی آب از رودشتین به سمت گاوخونی نداشتیم با این حال در ماه‌های فروردین و اردیبهشت ورودی تالاب حدود ۱.۶ مترمکعب بر ثانیه پساب و زهاب کشاورزی بود و این ورودی در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد به کمتر از یک مترمکعب بر ثانیه یعنی معادل ۶۰۰ لیتر رسید و هم اکنون حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ لیتر زهاب کشاورزی وارد تالاب می‌شود.
وی گفت: با توجه به اینکه از ابتدای مهر، آب در بالادست رودخانه جریان ندارد حجم ورودی زهاب به تالاب نیز به صفر می‌رسد و از این‌رو تالاب در شش ماهه نخست سال ۹۹ آبی دریافت نکرده است و به‌دلیل گرمای زیاد تابستان ورزنه همان بخش‌هایی از تالاب که سال گذشته مرطوب شده بود رو به خشکی رفته و هم اکنون فقط حدود سه تا چهار درصد تالاب مرطوب است. اکبری با بیان اینکه شریان اصلی و تأمین کننده گاوخونی زاینده‌رود است، تصریح کرد: با توجه به ذخیره کنونی سد زاینده رود امکان رهاسازی آب وجود ندارد از سوی دیگر پیش‌بینی‌های هواشناسی از پاییز خشک و بارش‌های دیرهنگام حکایت دارد؛ با توجه به وضعیت حوضه گاوخونی و جغرافیای استان که به لحاظ آب با مشکلاتی روبه‌روست تنها می‌توان به رحمت خدا امیدوار بود که ماه‌های پیش رو بارش‌های خوب و مؤثر داشته باشیم تا آبی به گاوخونی برسد. هر اتفاقی در نیمه دوم امسال بستگی به افزایش ذخیره سد زاینده رود دارد در حالی که حجم موجود در این سد هم اکنون برای تأمین شرب است.
سرپرست معاونت نظارت و پایش حفاظت محیط‌ زیست استان اصفهان همچنین به باز و بسته شدن زاینده رود اشاره کرد و گفت: متأسفانه قطع و وصل شدن زاینده رود صدمات جبران‌ناپذیری را به تنوع زیست‌محیطی و زیست‌بوم رودخانه و تالاب وارد می‌کند و با توجه به گونه‌های متنوع و کمیاب و پرندگانی که به‌دلیل وابستگی به آب، لانه‌سازی و جوجه‌آوری می‌کنند، با بسته شدن زاینده رود شاهد مرگ مستقیم بسیاری از آبزیان و همچنین از بین رفتن مأوا و زیستگاه پرندگان این رودخانه می‌شود و زمانی که رودخانه و تالاب خشک باشد شاهد خیزش گرد و غبار و تأثیر منفی بر زیستگاه‌های طبیعی و کشاورزی خواهیم بود.