فرصتی بی‌نظیر برای چشم‌اندازی روشن در شاهراه ارتباطی

محسن صادقی
مدیرکل دفتر ارزیابی اقتصادی و مدیریت بهره‌وری وزارت راه و شهرسازی
راه‌آهن خواف-هرات خط آهنی استاندارد با طول حدود 220 کیلومتر و در چهار قطعه که قرار است خواف در ایران را به شهر هرات در غرب افغانستان متصل کند و در حال حاضر سه قطعه آن آماده افتتاح و بهره‌برداری است. این پروژه با فرصت‌های بی‌نظیری که برای دو کشور به‌وجود آورده است، چشم‌انداز روشنی را رقم زده است. موقعیت ژئوپلیتیک و استراتژیک ایران و قرارگیری در یک شاهراه حیاتی، اهمیت تکمیل راه‌آهن خواف- هرات را دو چندان کرده است. اتصال ریلی افغانستان به آب های آزاد از طریق بندرعباس و بندر چابهار (درآینده)، ترانزیت کالا توسط کریدور ریلی شرقی - غربی از طریق مرز آستارا به اروپا و از طریق مرز خسروی به عراق و سوریه، ترانزیت کالا توسط کریدور ریلی شمال - جنوب، ایجاد خط ریلی برای معادن سنگ آهن ایران و افغانستان، تسهیل در ترانزیت کالا (سیمان، آهن، گندم و سوخت) و کاهش ترافیک در گمرک زمینی دوغارون و فراهم آوردن امکان جابه‌جایی سالانه ۵ میلیون تن کالا (2 میلیون ترانزیت) و یک میلیون نفر بر اهمیت بهره‌برداری از این خط ریلی افزوده است.
مسیر اتصال به سایر کشورها
کشور افغانستان با توجه به‌عدم دسترسی به آب‌های آزاد در آن، از طریق خط ریلی خواف-هرات می‌تواند برای ترانزیت کالا در کریدور‌های شرقی - غربی و شمال - جنوب بار‌های ترانزیتی را از حوزه کشور‌های CIS (مستقل مشترک‌المنافع) و خلیج‌فارس و از طریق ترکیه به اروپا برساند و متقابلاً آن کشورها نیز با استفاده از این مسیر ریلی و با عبور از ایران کالا‌های خود را به افغانستان منتقل کنند. این پروژه تکمیل‌کننده بخشی از اتصال تمام ریلی چین، قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان، ایران و سپس خلیج‌فارس و اروپا از مسیر کشورمان است.
این مسیر ریلی را می‌توان بخشی از مسیر کریدور ترانزیتی غربی- شرقی در داخل خاک افغانستان دانست. براساس برنامه توسعه خطوط ریلی افغانستان، ادامه این خط آهن، شهر هرات را به مزار شریف در شمال این کشور متصل می‌کند و از آنجا به مرز ازبکستان (بندر حیرتان) می‌رسد و به این ترتیب مسیر دسترسی به کشور‌های آسیای میانه میسر می‌شود و در نهایت این راه‌آهن قرار است به چین متصل شود. یعنی تکمیل راه‌آهن خواف-هرات از سمت افغانستان ترانزیت بار از ایران به چین و همچنین از ایران به کشور‌های جنوب مانند هند و به ترکیه و اروپا را امکان‌پذیر می‌کند و اتصال چین، ترکمنستان، ازبکستان و قرقیزستان را به ایران برقرار می‌کند. با بهره‌برداری از این پروژه فرصت‌های بار و مسافر به مقصد افغانستان و از مبدأ این کشور و همچنین به سایر مقاصد اعم از کشورهای همسایه، اروپایی همچون ترکیه و اقیانوس هند فراهم می‌شود و به این شکل یک راه جدید ترانزیتی برای ایران فعال خواهد شد. ترانزیت کالا از مبدأ ترکیه و عراق به افغانستان و بالعکس و نیز توسعه تبادلات تجاری کشورمان با کشورهای آسیای میانه از طریق ترانزیت کالا از سرزمین افغانستان، از منظر لجستیک و زنجیره تأمین، عوامل پیشران افزایش مبادلات تجاری دو کشور محسوب می‌شوند که باید به نحو مطلوبی از آنها بهره‌گیری کرد.
راه‌آهن خواف- هرات و بندر چابهار
افتتاح راه‌آهن خواف - هرات همچنین می‌تواند نقش مؤثری در توسعه ترانزیت دریایی و افزایش بهره‌وری بنادر جنوبی کشور بخصوص چابهار داشته باشد. با اتمام ساخت و افتتاح پروژه خواف - هرات و اتصال آن به بندر چابهار از طریق راه‌آهن سراسری، مسیر به‌صرفه و اقتصادی برای صادرات مواد معدنی، نفت و گاز و کشاورزی افغانستان، واردات بخش اعظمی از کالاهای مورد نیاز این کشور و همچنین بخش ترانزیت این کشور مهیا خواهد شد و تحول شگرفی در حمل‌ونقل را رقم خواهد زد و سرعت و کاهش هزینه جابه‌جایی کالاهای ترانزیتی را در پی خواهد داشت. شایان ذکر است راه‌آهن زاهدان- چابهار به طول ۶۲۸ کیلومتر نیز در حال حاضر با پیشرفت مناسبی در حال اجرا بوده و یکی از مهم‌ترین شریان های ارتباطی در توسعه ترانزیت و تبادل کالا میان ایران با افغانستان و کشورهای آسیای میانه در آینده خواهد بود. بی‌شک، اتصال ریلی بندر چابهار به افغانستان می‌تواند نقش مؤثری در توسعه ترانزیت، بهبود کیفیت جابه‌جایی کالا در این مسیر، افزایش رقابت پذیری، کاهش هزینه‌ها و به تبع آن افزایش بهره‌وری ایفا کند. البته در این میان می‌توان از ظرفیت بنادر خشک جهت انجام مبادلات بار و کالا بین دو کشور نیز استفاده کرد.
از طرف دیگر، بندر چابهار قابلیت تسهیلگری تجارت و ترانزیت هند و افغانستان را داراست. در همین رابطه، برنامه‌های کشور هند از جمله تعهد به تأمین و ترانزیت یک میلیون تن گندم برای افغانستان از طریق بندر چابهار، برنامه‌ریزی برای افزایش تجارت بین دو کشور در سال‌های پیش رو، سرمایه‌گذاری عظیم در معادن و راه‌های افغانستان می‌تواند سبب رونق این مسیر ترانزیتی شود. تفاهمنامه سه جانبه میان جمهوری اسلامی ایران، افغانستان و هندوستان، بخش ترانزیتی را فعال کرده است. ارتباطات بندری و خط کشتیرانی بندری بین بنادر هندوستان و چابهار و بندرعباس برقرار شده است و هم اکنون از طریق چابهار بارهای افغانستان و هندوستان از طریق جاده تبادل می‌شوند. در پایان می‌توان گفت از آنجا که حمل بار از طریق ریل با هزینه و زمان کمتر، ایمنی بیشتر و آلودگی زیست محیطی کمتر همراه است، توجه به بهره‌برداری هرچه سریعتر راه‌آهن خواف-هرات را دو چندان کرده است و انتظار می‌رود با توجه به حجم باری که اکنون از طریق جاده و از مرز دوغارون بین ایران و افغانستان مبادله می‌شود، سهم قابل توجهی از آن به ریل منتقل شود. البته این موضوع می‌تواند بخشی از مشکلات موجود در پایانه دوغارون را نیز برطرف سازد.