چگونگی مشارکت مردم در مبارزه با کرونا

دکتر محمدرضا پویافر
جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه
از روزی که ویروس کوچک اما مهلک کرونا وارد ایران و اندک‌ اندک خطر آن برای کشور جدی شد، مشارکت مردم هم ابعاد جدی و گسترده‌ای یافت. این مشارکت و فعالیت و حضور داوطلبانه مردم و گروه‌های داوطلب، همچون سایر بحران‌های طبیعی یا زیستی یا انسانی، گسترده، متنوع و مستمر بود. گسترده از این‌جهت که در سراسر کشور، در نقاط دور و نزدیک، شهری و روستایی فارغ از هر طبقه‌بندی قومی و فرهنگی، به‌روشنی جلوه و بروز عینی داشت. متنوع از این‌جهت که این مشارکت‌های داوطلبانه به یک شکل خاص از خدمات ختم نشد؛ از کمک به تهیه مواد و وسایل بهداشتی همچون ماسک و دستکش و مواد ضدعفونی‌کننده گرفته تا تهیه آبمیوه و مواد غذایی موردنیاز، کمک به نیروهای خدماتی در بیمارستان ها و نقاهتگاه‌ها و حتی پیش‌قدم شدن در غسل و کفن‌ودفن فوت‌شدگان کرونایی را شامل می‌شد. در نهایت، مستمر از این‌جهت که از همان نخستین روزهای همه‌گیری کرونا تا امروز این مشارکت خیر و داوطلبانه با همان قدرت ادامه دارد. همان‌طور که اشاره شد، نظیر این نوع مشارکت در موقعیت‌های دیگر بحرانی همچون پشتیبانی جبهه‌های جنگ، کمک به زلزله‌زدگان و سیلزدگان و مانند آن هم مشاهده شده است. شاید برجستگی و تمایز این نوع مشارکت از سوی ایرانیان در مقایسه با برخی کشورهای دیگر شگفت‌آور به نظر برسد؛ آن هم در شرایطی که فشارهای زندگی روزمره و دشواری در تأمین معیشت، همراه با کاهش امید به آینده و فرسایش تعمیم‌یافته اعتماد به نهادهای رسمی، این انتظار اولیه را ممکن است ایجاد کند که بخش زیادی از جامعه چندان تعلق خاطری به «دیگری» داشته باشند و تنها «خود» را ببینند. در تبیین این نوع مشارکت با وجود شرایط دشوار فعلی، می‌توان به دو عامل مهم اشاره کرد: نخست اینکه مردم ایران طی دهه‌های اخیر بحران‌های زیادی را به خود دیده است. این شرایط دشوار، در عین‌حال که کمک کرده تا همبستگی درونی این جامعه بازسازی شود، موجب به میدان آمدن و به ناگزیر، آمادگی مداوم افراد و گروه‌های داوطلب فراوان برای کمک به همنوع بوده است. در نتیجه، وقتی در پس سالیان، بحران دیگری پیش می‌آید، خیل عظیمی از افراد، گروه‌ها و مؤسسات خیریه آماده مشارکت داوطلبانه و همیاری هستند. چنین شرایطی کاملاً با شرایط جامعه‌ای که با بحران‌های مداوم طبیعی و اجتماعی و سیاسی بیگانه است، تفاوت دارد. پس منطقاً نسبت به آن جامعه دیگر که به نسبت در تلاطم‌های کمتری قرار دارد، کمتر دچار شوک و حیرت می‌شود و سریع‌تر از آن جوامع می‌تواند به بحران غیرقابل‌انتظار واکنش نشان دهد. دوم و مهم‌تر اینکه مردم جامعه‌ای که از پس حوادث و بحران‌های مختلف، توان و بضاعت حاکمیت در مدیریت و مقابله با بحران‌ها را دیده و سنجیده‌اند، کمتر به انتظار سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات ملی می‌مانند. آنها پیش از هر حرکتی برای اقدام ملی از سوی حاکمیت، خود دست‌ به‌ کار شده و با سازماندهی‌های منعطف، همه‌ جایی و غیر‌بوروکراتیک، حجم انبوهی از فعالیت‌های متنوع و متکثر را اجرایی می‌کنند. این کار هم با حضور و مشارکت مؤسسات خیریه و سمن‌ها، هم گروه‌های داوطلب غیررسمی و هم افراد داوطلب در قالب‌های کنش‌های خیرِ منفرد، انجام می‌شود. ویژگی مهم فعالیت‌های داوطلبانه و مشارکت‌های مردمی و غیردولتی، بی‌نیازی این نوع مشارکت‌ها از دعوت یا فراخوان مسئولان و دستگاه‌های حاکمیتی است. این فعالیت‌ها، مستقل از تأکید یا عدم تأکید، تأیید یا عدم تأیید، حمایت یا عدم حمایت سیاسیون، راه خود را می‌روند و به تشخیص صحیح خود در کمک به رفع نیاز - در جایی که آن نیاز وجود دارد - عمل می‌کنند.