تحولی نویدبخش در آمایش سرزمین

سعید وکیلی
متخصص برنامه‌ریزی راهبردی دانش و آمایش سرزمین
تکلیف دولت در سال 1396 برای تهیه و تصویب سند ملی و استانی آمایش سرزمین براساس جزء (1) بند الف ماده 26 قانون برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران، فصلِ نوینی را برای نظام برنامه‌ریزی کشور در تهیه برنامه‌ بلند مدت توسعه سرزمینی رقم زده است. این امر در طول تاریخِ نظام برنامه‌ریزی کشور، بی‌بدیل بوده چراکه قرار است کشور برخوردار از سند ملی و استانی آمایشی در قالب مدیریت سرزمین باشد.
مطالعات سند ملی آمایش سرزمین از سال 1397 آغاز شد و در سال 1398 این مطالعات در قالب گروه‌های مطالعاتی با حضور صاحب­نظران برجسته‌ای از کشور و کارشناسان مجرب در حوزه­ های جمعیتی، آینده‌پژوهی، ژئوپلیتیک، امنیتی، دفاعی، محیط‌ زیست، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... انجام پذیرفته که ماحصل تلاش گروه‌های مختلف مطالعاتی، تدوین بیش از 40 جلد گزارش پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین بوده است.
این مطالعات در یک فرآیند مشخص و با مدلی از پیش طراحی شده تلفیق شده و گزارشی با عنوان گزارش تلفیق سند ملی آمایش سرزمین تهیه و براساس آن، پیش‌نویس سند ملی آمایش تهیه شد. این مطالعات، گزارش‌ها و متن سند در جلسات متعدد کمیسیون تخصصی شورایعالی آمایش سرزمین با حضور دستگاه‌های اجرایی عضو کمیسیون، مورد بررسی قرار گرفته و امید است با این روند تا بهمن‌ماه سال‌جاری سند ملی آمایش به تأیید کمیسیون تخصصی رسیده و برای تصویب نهایی به شورایعالی آمایش سرزمین ارجاع شود.
از سویی دیگر مطالعاتی تحت عنوان مطالعات برنامه آمایش سرزمین از سال 1385 شروع شده بود و با انحلال سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور با وقفه‌ای 5 ساله مواجه شد. سپس با اصلاحیه در شرح خدمات، این مطالعات از سال 1391 از نو شروع  شد و این تلاش در سال‌ 1396 به منظور اتمام مطالعات شدت گرفت. تا آنکه با جدیت و تلاش قابل تقدیر استان‌ها و سازمان برنامه و بودجه کشور، بالاخره این مطالعات در نیمه اول سال 1398 در قالب دو بخش و 8 فصل و در مجموع 1100 جلد مطالعه در 31 استان کشور به اتمام رسید. در همین سال با ابتکار سازمان برنامه و بودجه از درون مطالعات برنامه آمایش هر استان، اسناد آمایش استان‌ها در 10 ماده و 10 محور اصلی استخراج و به‌عنوان میثاق توسعه استان، پس از طی مراحل بررسی در بین امور بخشی و فرابخشی این سازمان و سپس کمیسیون تخصصی شورایعالی آمایش سرزمین؛ مبنای راهبری، هدایت و تسریع جریان توسعه استان‌ها بر محور آمایش قرار گرفته است. محورهای 10 گانه‌ای که اسناد آمایش استان‌ها در مدار آنها قرار گرفته‌اند، عبارتند از:
اهداف بنیادین
چشم‌انداز توسعه سرزمین
مأموریت‌های توسعه‌ای استان
راهبردهای سرزمینی
نقش استان در تقسیم کار ملی و منطقه‌ای
شکل‌بندی کلان نظام فضایی
سیاست‌های سرزمینی توسعه بخش‌ها
تخصص‌ها و اولویت‌های توسعه
تصویر سازمان فضایی استان در افق توسعه یافتگی
برنامه‌های اجرایی
و در انتهای این اسناد، نقشه‌های سازمان فضایی افق طرح در بخش‌های مختلف پیوست شده است. فرآیند بررسی اسناد آمایش استان‌ها از نیمه دوم سال 1398 و تا سه ماه اول سال 1399 ادامه  دارد و در نهایت تمامی این اسناد آمایش در کمیسیون تخصصی شورایعالی آمایش سرزمین مورد بحث، بررسی و تأیید قرار گرفت و اکنون منتظر تصویب سند ملی آمایش سرزمین و تطابق با این سند و در نهایت تصویب همه اسناد آمایش استان در شورایعالی آمایش سرزمین است.
لذا به نظر می‌رسد ناخودآگاه و حَسب اقتضائات زمانی، مدلی برای تهیه اسناد استانی و ملی آمایش طراحی شده است که نوعی برنامه‌ریزی توسعه سرزمینی از پایین به بالا توسط استان‌ها و برنامه‌ای از بالا به پایین توسط سازمان برنامه و بودجه کشور با سند ملی آمایش در حال شکل گرفتن است که محل اتصال این دو سند در مقیاس ملی و استانی می‌تواند مکمل و متمم یکدیگر باشند. از یکسو استان‌ها براساس توانمندی، ظرفیت و استعداد‌های انسانی و سرزمینی خود، آمایش استان را نوشته‌اند و از سوی دیگر در سطح ملی، سند ملی آمایش با نگاه به فرصت‌ها و تهدیدات بیرونی و پتانسیل و ظرفیت‌های درونی کشور، برنامه مدیریت ملی سرزمین را نگاشته است. این پارادایم و روش‌شناسی، بار اولی است که در کشور رقم می‌خورد و امید است چنانچه با دقت کافی و وافی بند بند این اسناد تدقیق گردد، بتوان به همنوایی و هماهنگی در مدیریت سرزمین دست یافت و برای رسیدن به توسعه‌ای متوازن و متعادل در یک بازه زمانی 25 ساله؛ محرومیت‌ها، عدم تعادل‌ها و تعارض‌ها را رفع کرد. لذا نتایج و نشانه‌هایی در کشور مبنی بر تحول و پوست‌اندازی در آمایش سرزمین مشاهده می‌شود که قطعاً این برای پیشرفت و توسعه کشور امری مبارک و میمون است.