پژوهشی جدید در باره نهج البلاغه

دکتر قیس  بهجت العطار
محقق و استاد دانشگاه
نهج البلاغه چشمه سار حکمت علوی است که از بلندای سینه امیر کلام جوشیده و تا روز و شب می‌آید و می‌رود و همچنان جریان دارد.
در باره عظمت این کتاب، همین بس که تمام اندیشمندان منصف، از هر کرانه بینش انسانی به تجلیل آن برخاسته‌اند؛ شیعه، سنی، زیدی، مسیحی و... به‌گونه‌ای که در نقطه کانونی وحدت انسان‌های حق طلب جای گرفته است.
یکی از مهم‌ترین وظایف ما در برابر این گنجینه گرانسنگ، عرضه نسخه‌ای صحیح از این کتاب نورانی است. واقعیت این است که اوج ادبی و محتوایی کلام علوی به گونه‌ای است که گاه برخی از کاتبان کم سواد واژه‌ای را به خطا ثبت کرده‌اند و گاه تصرف عمدی بعضی از مخالفان مشکلی پدید آورده است؛ برخی از این تصرفات عمدی یا سهوی مشکل جدی در مسیر شناخت عقاید حقه ایجاد کرده است؛ از سوی دیگر وجود نسخه‌های خطی معتبر کهن فرصتی پدید آورده تا این خلأ پژوهشی جبران شود و گامی در راه عرضه متنی قابل قبول برداشته شود. بدین جهت با استفاده از نسخه معتبر «ابن سکون» تحقیق جدیدی از متن نهج البلاغه عرضه شد که در این یادداشت مختصر، اندکی در باره آن سخن می‌گوییم.
ابوالحسن علی بن محمد، دانشمند اهل حلّه که نسبش به ابن سکون می‌رسد و به همین لقب شهرت دارد، از دانشمندان بزرگ شیعه در قرن ششم است که صاحبان کتاب‌های تراجم نگاری شیعه و سنی او را به دانش والا بویژه در زمینه کتابشناسی و تصحیح متون کهن ستوده‌اند. یاقوت حموی، صفدی، محب‌الدین ابن نجّار، میرزای افندی، شیخ محمد سماوی، اسماعیل پاشا و گروهی دیگر در باره کمالات علمی او سخن گفته‌اند؛ در شمار خدمات او، نگارش نسخه‌هایی صحیح و معتبر از آثاری ارزشمند مانند صحیفه سجادیه، النهایة شیخ طوسی، مصباح التهجد کبیر، مصباح المتهجد صغیر (هر دو اثر از شیخ طوسی) و امالی شیخ صدوق است. (نسخه امالی صدوق به خط ابن سکون که اصل آن در کتابخانه ملی موجود است، اخیراً توسط کتابخانه ملی به‌ صورت چاپ عکسی منتشر شده است). این استنساخ‌ها، بخشی از ثمرات تلاش پیگیر ابن سکون در تدریس مکرر چنین متونی است؛ باید دانست که کتاب‌های یادشده بخشی از میراث گرانقدر این دانشمند ناشناخته است که به دست ما رسیده و آنچه در گذر زمان و در تحولات گوناگون به دست ما نرسیده، نیز قابل توجه است.
دقت‌های ابن سکون در ضبط صحیح کلمات – که نتیجه تدریس مکرر نهج البلاغه در قرن ششم بوده – و نیز اِعراب گذاری‌های دقیق، همراه با بیان علت آن اِعراب‌ها، سبب شده که این نسخه در میان صدها نسخه خطی برجای مانده از نهج البلاغه امتیاز ویژه‌ای پیدا کند.جزئیات این دقت نظرها در مقدمه تحقیقی کتاب –  حدود پنجاه صفحه  – آمده که برای اهل تحقیق به زبان عربی نوشته شده و در این فرصت مختصر امکان عرضه آن نکات تخصصی نیست.
این کتاب بر اساس دو نسخه خطی تصحیح شده است:اول، نسخه کتابخانه سلیمانیه ترکیه، که به سال 684 قمری از روی نسخه ابن سکون نوشته‌اند و سرشار از تعلیقات و حواشی مفصل به زبان های عربی، فارسی و ترکی است که یکی از دانشمندان سنی در قرن دهم نوشته است.دوم، نسخه کتابخانه آیت‌الله بروجردی در قم، که در ماه رمضان سال 647 قمری از روی نسخه ابن سکون کتابت شده است. کاتب آن، حسن بن یحیی بن کرم، تذکر می‌دهد که آن را از روی نسخه ابن سکون نوشته که او در محرم سال 587 نوشته است. این نسخه بارها به دست دانشوران دیگر مقابله و تصحیح شده است، از جمله علی بن احمد سدیدی حلّی، در قرن هفتم (سال 684) و دانشور دیگر در قرن هشتم (ماه صفر سال 792) که متأسفانه نامش را ننوشته است؛ یک بار دیگر  در قرن نهم (سال 893) تصحیح شده است.
نهج‌البلاغه بر اساس نسخه ابن سکون به تصحیح و تحقیق« قیس عطار» که حاصل سال‌ها تلاش پیگیر برای خدمت به این گنجینه گرانبار علوی است، در سال 1437 قمری در 840 صفحه به اهتمام مشترک کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علیه السلام در مشهد و بخش احیای متون وابسته به عتبه علویه در نجف منتشر شده است.