مسعودی و تاریخ نگاری بی طرفانه از واقعه کربلا

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
پس از ابو مخنف، مسعودی (346-260 ﻫ) مطرح‌ترین مورخ  از مکتب تاریخ‌نگاری عراق است که به موضوع کربلا پرداخته و گزارش‌های آن را در دو کتاب «التنبیه و الاشراف» و «مروج الذهب» آورده است. مسعودی در میان تاریخ‌نگاران مسلمان و غیرمسلمان دارای جایگاه ویژه‌ای بوده و ابن خلدون، او را «امام المورخین» می‌نامد. همچنین «فون کرومر» شرق‌شناس آلمانی او را «هرودوت عرب» لقب داده و در حقش گفته است: «همان گونه که هرودوت بزرگترین مورخ یونان بود، مسعودی نیز بزرگترین تاریخ‌نگار مسلمان است.» مسعودی در قرن چهارم هجری و در اوج شکوفایی تمدن اسلامی می‌زیسته و متأثر از نواندیشی و تفکرات عقلانی، تحولات چشمگیری در شیوه تاریخ‌نگاری به وجود آورده است. وی تاریخ را مجموعه‌ای از معارف بشری و آگاهی‌های سودمند دانسته که برای افراد هر جامعه‌ای ضروری است. از این رو با ایجاد تحول در شیوه تاریخ‌نگاری آن را از حالت روایی و از هم گسیخته بیرون آورده و به صورت یک رشته علمی سر و سامان داد. وی در شیوه تازه خود هر حادثه‌ای را با نظم و هماهنگی و انسجام قابل قبولی تحت عنوان موضوعی مشخص با رعایت ترتیب وقوع حوادث به نگارش درآورده و در بیان سلسله اسناد اخبار و گزارش‌ها برای اولین بار دیدگاه انتقادی را نیز به کار بست. وی همچنین حوادث تاریخی را با آگاهی‌های جغرافیایی همراه و به تاریخ، فرهنگ، تمدن، مردم‌شناسی و شناخت روحیات اقوام و آداب و رسوم مردم محل وقوع حادثه توجه نشان داد. وی با همراه کردن اطلاعاتی مفید و همه‌جانبه به شرح گزارش‌های تاریخی پرداخته و یک کرونولوژی تاریخ جهان اسلام را به دست می‌دهد. این روش مسعودی به علت‌یابی و تبیین علمی و علّی حوادث نزدیک بوده و عنصر عقل و نظر را فعال و مخاطب را قادر به تجزیه و تحلیل بی‌طرفانه می‌نماید.
مسعودی در ارتباط با قیام عاشورا ابتدا به صورت خلاصه در کتاب «التنبیه و الاشراف» گزارشی را آورده، سپس در اثر دیگر خود «مروج الذهب» 9 صفحه به این واقعه اختصاص داده است. وی در گزارش خود از رخداد عاشورایی کربلا، ضمن شرح دوران یزید، حرکت امام حسین (ع) را از دعوت 12 هزار یا 18 هزار نفر از مردم کوفه آغاز، آنگاه با ذکر وقایع خروج امام (ع) ابتدا به سمت مکه و مصلحت‌اندیشی‌های ابن عباس در کنار خانه کعبه و مذاکرات عبدالله بن زبیر با آن حضرت (ع) و ادامه سفر به سمت کوفه و... پی می‌گیرد. مسعودی با ذکر منابع خود برخلاف راویان مکتب تاریخ‌نگاری شام، ابن زبیر را راضی و شادمان از ادامه سفر امام حسین(ع) به سوی کوفه نشان می‌دهد. مسعودی به نسب عبیدالله به خلافت کوفه از سوی یزید اشاره‌ای جامعه‌شناسانه دارد و پراکنده شدن 12 هزار مرد کوفی از پیرامون مسلم بن عقیل نماینده و فرستاده امام حسین(ع) و تغییر جو هیجان استقبال از زاده پیامبر به جو رعب در کوفه را بخوبی ترسیم نموده و مردم‌شناسی اهالی کوفه را به دست می‌دهد. وی در ادامه خروج  کاروان امام (ع) به سمت کوفه را تشریح و از ممانعت سپاه حر در منزل قادسیه از ادامه مسیر کاروان حسینی(ع) بدون دخالت دادن عواطف و در نظر آوردن شخصیت بعدی حر سخن به میان می‌آورد. مسعودی ماجرای برخورد یزید با کاروان اسرا را به نقل از منابع مستقل برخلاف مکتب تاریخ‌نگاری شام به گونه‌ای دیگر روایت کرده و خبر از بدرفتاری یزید با آنان و بی حرمتی نسبت به خاندان رسول خدا (ص) می‌دهد.
در مجموع و در مقام مقایسه روایتگری مسعودی به دلیل انتخاب شیوه علمی از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و قابل اعتماد است. برخی پرداختن به کلیات و عدم ورود به جزئیات را ضعف تاریخ‌نگاری مسعودی دانسته‌اند که در مقابل برخی دیگر این نکته را نقطه قوت و مصونیت تاریخ‌نگاری وی از لغزیدن در تحریفات و مطالب سست و بی اساس برشمرده‌اند.