انتساب کتابی سست به یکی از عالمان دین

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
«نور العین فی مشهد الحسین» اگرچه از سوی عاشورا پژوهان مورد نقد جدی قراردارد اما همواره یکی ازمنابع تاریخ عاشورا به‌شمار رفته و برخی در نقل حوادث آن نیم روز تاریخ ساز به آن مراجعه کرده و بدان ارجاع می‌دهند. این کتاب به زبان عربی بوده و منسوب به فقیه شافعی، ابراهیم بن محمد اسفراینی مشهور به ابو اسحاق اسفراینی (۳۳۷- ۴۱۸ ق) است. محتوای این کتاب شامل گزارش‌هایی پیرامون حادثه کربلاست که عاشورا پژوهان بسیاری از روایت‌های آن را ساختگی و غیرمستند می‌دانند. این اثر بدون فصل‌بندی و عنوان‌بندی بوده و نویسنده برای گزارش‌های خود، سندی ارائه نکرده و هر گزارش را با تعبیر «قال الراوی» آغاز کرده است. از این‌رو ساختار نگارشی آن شبیه داستان و عامه‌پسند است.
میرزا محمد ارباب در «اربعین حسینیه» می‌گوید: نورالعین کتابی است بی‌اعتبار و مجهول المؤلف.
سید محمد علی قاضی طباطبایی نیز در چند جا درباره نورالعین می‌نویسد: «مقتل اسفراینی از کتب بسیار ضعیف و غیر قابل اعتماد است... مقتل اسفراینی که در ضعف و مجعول بودن مانند مقتل منسوب به ابی مخنف است....کتاب مقتل اسفراینی پر از جعلیات و نقلیات قصه‌سرایان است.»(تحقیق درباره اول اربعین سید الشهدا ص 32، 42و352)
فضل‌علی قزوینی هم در کتاب «الامام الحسین و اصحابه» می‌نویسد: «هرکس در مقتل چاپ شده‌ نورالعین نگاه کند دروغ‌هایی را در آن خواهد شناخت و چیزهایی که شیعه و سنی بر خلاف آن اتفاق کرده‌اند خواهد دید. گزارش ساخته‌های وی برای ما مهم نیست و هرکس که می‌خواهد به مقتلش نگاه کند؛ زیرا ما به هرچه که او به تنهایی نقل کند اعتمادی نداریم.(الامام الحسین و اصحابه ص150) عاشوراپژوهان معتقدند در این کتاب به قدری دروغ‌های عجیب و غریب و خلاف عقل، فراوان است که نمی‌توان آن را منتسب به ابواسحاق اسفراینی، فقیه شافعی دانست. عاشوراپژوهان، برخی تحریفات راه یافته در نورالعین را این‌گونه ذکر کرده‌اند:/ امام حسین(ع) که از مدینه به مکه رفته بود از مکه به مدینه برگشت و سپس از مدینه به‌سوی کوفه و کربلا رفت./ یاران امام حسین(ع)، شب عاشورا از او بریدند و پراکنده شدند و به سپاه عمر بن سعد پیوستند./حضرت زینب(س)پس از مشاهده سر برادر روی نیزه، سر خود را به چوب محمل کوبید و شکافت./و...
شرح حال نویسان ابو اسحاق اسفراینی را مردی دانشمند که فقیه و متکلم بوده معرفی می‌کنند و در ترجمه احوال وی آورده‌اند که در جوانی در طلب علم به عراق رفت و در بغداد اقامت گزید. چندی بعد در حالی که همگان به فضل و تقدم او اقرار داشتند، به اسفراین بازگشت، ولی پس از مدتی با اصرار نیشابوریان به نیشابور رفت. در این شهر مدرسه‌ای بی‌نظیر برای او ساختند که در آن به تدریس و گفتن حدیث پرداخت. پس از ابوطاهر زیادی (م ۴۱۰ ق) مجلس درسی در مسجد عقیل نیشابور برای او ترتیب دادند که مشایخ آن دیار در آن حضور می‌یافتند. همچنین رجال‌شناسان از او تجلیل فراوان کرده و وی را ثقه دانسته‌اند. بنابر نقل کماالدین فارسی ریاضیدان ایرانی در عصر طلایی تمدن اسلامی، ابواسحاق اسفراینی فقیهی مجتهد و متبحر در علوم، کوشا در عبادت و پرهیزگار و خویشتندار بوده و آرای فقهی و اصولی او در منابع مختلف شافعی مورد توجه قرار دارد. بر این اساس و با این استدلال که در شرح حال وی از سوی شرح حال نویسان اشاره‌ای به چنین کتابی نشده و هیچ‌کدام از منابع قدیمی، چنین کتابی را در شرح‌حال او گزارش نکرده‌اند. انتساب این کتاب را به ابو اسحاق اسفراینی از اشتباهات تاریخی برمی شمرند. اما برخی همچون«آقا بزرگ تهرانی»، «اسماعیل پاشا بغدادی» و «الیان سرکیس» همچنان بر تألیف نورالعین به قلم ابواسحاق اسفراینی پافشاری دارند. سیدعبدالعزیز طباطبایی رجالی و نسخه شناس دهه‌های اخیر نیز در «اهل البیت فی المکتبه العربیه» می‌نویسد: «من احتمال می‌دهم که این کتاب، ساختگی و منتسب به اسفراینی است، چون اسلوب آن با آثار قلمی قرن چهارم سازگار نیست.»
نورالعین فی مشهد الحسین(ع)، نخستین‌بار در قاهره (۱۲۷۱ ق) و سپس بارها از جمله همراه با کتاب قره العین فی اخذ ثارالحسین(ع) در بمبئی (۱۲۹۲ ق / ۱۸۷۵ م) به چاپ رسیده است.