تجربه زیستی جنگ

ارمغان بهداروند
پژوهشگر تئاتر
بازتاب آثار وضعی «جنگ» در متون ادبی مقارن با رویداد آغاز می‌شود و تا نسل‌های بعد ادامه پیدا می‌کند و در هر دوره، آینه‌وار؛ گزارشی از زمان تولید است که عمیقاً با روزگار خود انطباق دارد. بدیهی است هرچقدر از دوره جنگ دورتر می‌شویم، مکانیسم تولید متون از گزارش‌گونگی و تهییج به جامعه‌شناسی جنگ و سوگیری‌های انسانی پوست‌اندازی می‌کند. آرمان‌خواهی و قهرمان‌آفرینی آثار دوره نخست همان‌قدر قابل اعتنا و ارجمند است که تقابل‌ها و تعارض‌های متأخر. در واقع این خاصیت آینه‌گی هنر است که با ابراز و اظهار نسل‌ها و پردازش رویدادها به‌زعم خویش؛ خودآگاه و ناخودآگاه به تدوین و تولید استنادهای تاریخی می‌کوشد. «تئاتر» نیز هم چون دیگر هنرها در مواجهه با تعرض سرزمینی و اشغال خاک وطن؛ تکلیف شهروندی خود را مقطع به مقطع از ترغیب و توجیه، قداست‌بخشی، ستایش‌‌انگیزی، ترمیم روانی، امیدآفرینی، عوارض‌نمایی و در نهایت انتقاد از سرنوشت بازماندگان و اعتراض به چرایی جنگ ابراز داشته است که حاصل این تفکر؛ تولید متون و آثاری نمایشی است که بسیاری از آنها در خاطر مخاطبان تئاتر امروز، بی‌زوال است. از جمله نویسندگانی که نامی گره‌خورده به تئاتر جنگ دارد؛ «حمید آذرنگ» است. درک مستقیم جنگ و ماندگاری آلام و ابتلائات آن و تعلقات روحی‌روانی آذرنگ در تألیف نمایشنامه‌هایی هم چون روزی‌روزگاری آبادان، خنکای ختم خاطره، دو لیتر در دو لیتر صلح، هتلی‌ها و همچنین ترن به‌خوبی قابل مطالعه است. آذرنگ بیش از هر چیز به طرح ناپیداهای جنگ و نشانه‌شناختی‌های هنری آن و بازتعریف آدم‌هایی پرداخته است که تجربه‌های زیستی مستقیمی در آن داشته‌اند.
نمایشنامه «دو متر در دو متر جنگ» متولد مداومت جنگ در سالیان پس از جنگ است. در این متن، مؤلف با احضار آدم‌هایی که روزی در خاکریزهای مقابل، یکدیگر را دشمن می‌دانستند، گفت‌و‌گوآفرینی می‌کند و با انتشار مویرگی عنصر طنز در مواجهات طرفین جنگ، به ارزش خاک و شرف دفاع از میهن تأکید می‌کند. آذرنگ در این نمایشنامه هیچ موقعیت جغرافیایی را طرح نمی‌کند و با سرباز و فرمانده خطاب کردن شخصیت‌ها، مشمولیت بیشتری به اندیشه خود می‌دهد. واقعیت‌گرایی و صراحت متن بیشتر از هر چیز نگاه مرسوم و ملال‌آور به ادبیات جنگ را تغییر داده است و مؤلف بی‌هیچ اغراقی و صرفاً با تکیه بر الگوهای شاعرانه ذهنی خود، به برساختن شخصیت‌ها کوشیده است و این عام بودن شخصیت‌ها و همزبانی با مردم، منتج به همذات‌پنداری با متن و کلیت معنایی آن شده است. آذرنگ در دو متر در دو متر جنگ؛ با تقلیل واژه «جنگ» و ارزش‌افزایی به «دفاع»، از رسانه تئاتر سود می‌جوید و با ایده‌پردازی خلاقانه خود، فلسفه گفت‌و‌گو را به عنوان علاج معرفی می‌کند هرچند طنز تلخ پایانی نمایش که شخصیت‌ها را سربازانی دفن شده در منطقه‌ای جنگی معرفی می‌کند؛ مؤید این نکته می‌تواند باشد که هم چنان جنگ باقی است و بشر نتوانسته است گریزی برای زیاده‌خواهی و افزون‌طلبی خویش بیندیشد که بدان پایبند بماند. نمایشنامه دو متر در دو متر جنگ در سال 1385 توسط نیما دهقان به صحنه رفته است و بازخوانی آن بخصوص در سالروز آغاز جنگ تحمیلی لطفی دیگر خواهد داشت:
فرمانده 2: پسرم، حالا برای خودش مردی شده
سرباز 1: من سوخته بودم. یه مشت خاک سیاه
فرمانده1: داره یادم میاد. زنم، مادربچه‌هام
فرمانده2: دخترم تا زبون باز کرد راهی شدم
سرباز 1: اینجامو بوسید
سرباز 2: فقط همون یه جات نسوخته بود
سرباز 1: مادرم! مادرم! یعنی هنوز زنده هست؟
[سکوت زمان می‌گذرد.]

دو متر در دو متر جنگ
 حمید رضا آذرنگ
نشر نودا