تحریف در کمین اثری متین

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
شمس‌الدین‌ محمّد ‌بن‌ احمد‌ بن‌ عثمان ذهبى (۶۷۳-۷۴۸ ق)، ازچهره های  بنام اهل‌سنّت در قرن هشتم هجری است. وی رجالی، مورّخ و محدّث مطرح  زمانه خود درمنطقه شامات بوده و کتاب‏‌هاى بسیاری به رشته تحریر درآورده است.  دو اثر بزرگ او،« تاریخ الإسلام» و «سیر أعلام النبلاء» نسبت به سایرآثاروی از شهرت بیشتری برخوردارند. ذهبى با تلخیص حدود پنجاه کتاب از پیشینیان خود توانست «تاریخ الإسلام» را که اثرمهمی در شرح حال بزرگان هفت قرن نخست اسلام است به رشته تحریر درآورد.  از وی به عنوان محدّث عصر خود یاد  و گفته شده در بسیارى از دار الحدیث‏‌هاى دمشق و قاهره، منصب استادى داشته است.ذهبى  در شرح حال سومین امام‌ شیعیان با عنوان «الحسین الشهید(ع)»، به طور گسترده، به زندگى امام‌حسین (ع) پرداخته و افزون بر آنچه در شرح حال افراد مى‏‌آورند، به مناقب و فضایل امام‌حسین(ع)  اشاره کرده و به برخى ازحوادث مهمّ واقعه کربلا ،حواشى آن ، حتّى حوادث پس ازآن بسط کلام داده است. ذهبی داوری‌‏هایى را نیز درباره شهادت امام (ع) ویارانش آورده که جای تأمل دارد.
 از آن جا که وی رجال‏‌شناس بوده، کوشش کرده تا گزارش‌‏هاى‏ خود را مستند کند و آنها را با معتبرترین سندى که در اختیار داشته، مستند سازد که البته گاه، قضاوت ها و تحلیل های وی ارزش این ویژگی ارجمند را کم اثر می نماید. ذهبی  براى تألیف کتاب
«سیرأعلام النبلاء» بسیارى از کتب حدیث، تاریخ، رجال و انساب را مطالعه کرده و مورد استفاده قرار داده است. منبع اصلى او پیرامون حرکت امام( ع) از مدینه تا مکّه، گزارش ابن‌سعد است و بعد از آن، گزارش عمّار دهنى و نیز برخى گزارش‏‌هاى زبیر‌بن‌بکّارمی باشد.
وی در کتاب دیگرش، «تاریخ الإسلام» هم ضمن وقایع سال ۶۱ هجرى، به شرح حال امام‌ حسین( ع) پرداخته؛ امّا این شرح حال، به تفصیلِ مطالب او در      « سیر أعلام النبلاء» نیست. گفتنى است لحن ذهبى، نسبت به امویان، در هر دو کتاب، مانند لحن مِزّى در «تهذیب الکمال»، ابن‌حجر در «تهذیب التهذیب»، ابن‌کثیر در «البدایه و النهایه» و دیگر مورّخان شامى، لحنى جانبدارانه یا دست کم، پرده‏‌پوشانه است. تا آنجا که با وجود  نقد و جرح سند و متن احادیث که از ویژگى هاى مهم کتاب هاى ذهبى به ویژه «سیراعلام النبلاء» است و این نقد و جرح ها در بسیارى از موارد بر ضد عقاید اهل سنت، به ویژه سلفیه (وهابیون) مى باشد لکن به دلیل لحن حمایت گرانه از خلفای اموی از اعتماد کامل به مطالب این اثر کاسته است. این کتاب بارها در لبنان، مصر و هند در بیش از بیست جلد به چاپ رسیده است.
«سیرُ أعلام النبلاء»ا ز منابع مهم اهل سنت در زمینه صحابه شناسی، سیره شناسی و شناخت رجال و طبقات راویان احادیث نبوى به شمار مى رود و مورد توجه بسیارى از سیره نویسان و مورخان پس از وى قرار داشته است. این کتاب با نام هاى مختلفى در میان علما شناخته می شود که از جمله آنها «تاریخ النبلاء»، «تاریخ العلماء النبلاء»، «کتاب النبلاء»، «اعیان النبلاء» و «سیر النبلاء» است. اما عنوان اصلى کتاب که در نسخه هاى عصر مولف موجود است همان «سیر اعلام النبلاء» است.
نویسنده در این کتاب،طبقات راویان را در چهل طبقه مورد بررسى و گزارش قرار داده وکتابت آن را پس از تألیف کتاب تاریخ الاسلام نگاشته است. از اینرو تفاوت هایى میان آن دو وجود دارد.