دغدغه‌مند در پیوند فارسی و عربی

 فاطمه پرچگانی
مترجم ادبیات عرب و عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه خوارزمی
فرهنگ ایران در سوگ یکی دیگر از بزرگان خود نشست. آذرتاش آذرنوش که عمده زندگی‌اش صرف برقراری پیوند میان دو زبان فارسی و عربی گذشت، پنجشنبه گذشته بعد از مدتی تحمل بیماری در 84 سالگی با زندگی وداع گفت. این چهره ماندگار ادبیات عرب برای سال‌ها مدیریت بخش ادبیات عرب مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی را برعهده داشت و استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران نیز بود. این نویسنده و محقق فراگیری ادبیات عرب را از دانشگاه تهران آغاز کرد و سپس در فرانسه تا دریافت درجه دکتری ادامه داد. او نخستین ایرانی بود که در ادبیات عرب دکتری گرفته‌ است. تألیفات و ترجمه‌های او همگی درباره سهم‌ چشمگیر ایرانیان در زبان و ادب عربی بویژه در قرن‌های نخست پس از اسلام هستند.

آذرتاش آذرنوش، چهره ماندگار زبان و ادبیات عربی در ایران که روز پنجشنبه در سن 84 سالگی در گذشت، نخستین ایرانی بود که دانشنامه دکترای زبان و ادبیات عربی خود را از فرانسه گرفت. وی همچنین نشان شوالیه نخل آکادمیک را به پاس تلاش‌هایش در ترجمه از زبان فرانسه به فارسی در زمینه زبان و ادبیات عربی، از دولت فرانسه دریافت کرده بود. پاییز سال گذشته (1399) که به عنوان مشاور و مسئول کمیته داوری با اداره «جایزه ترجمه و تفاهم بین‌المللی» قطر همکاری می‌‌کردم، با وی تماس گرفتم تا از ایشان دعوت کنم در ارزیابی آثار نامزد شده، ما را یاری کند. بسیار سرحال و با نشاط بود و به نظر نمی رسید در شرایطی باشد که عمرش تنها کفاف یک سال را بدهد. با روی خوش از پیشنهادم استقبال کرد که البته به دلیل شرایط خاص داوری در سایه پاندمی کووید 19، نتوانستیم از خدمات مستقیم ایشان بهره ببریم اما گفت‌وگویی ارزشمند در زمینه مسائل میان فارسی و عربی بین ما رخ داد.
وی که عمرش را در راه فرهنگ سپری کرد، مدیر بخش ادبیات عربی مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و نخستین مدیر گروه ادبیات عربی دانشگاه تهران بود. چالش‌ها و پیوندهای میان دو زبان فارسی و عربی از نظر تاریخی و اجتماعی، از جمله دغدغه‌‌های وی بود که در کتابی به نام «چالش میان فارسی و عربی، سده‌های نخست» به آنها پرداخته است.
به گفته آذرنوش، در دو سده نخست هجری قمری، زبان عربی به عنوان زبان رسمی فصیح در دیوان‌های دولتی و میان اشراف و اعیان عرب نژاد معمول بود. از اواخر سده دوم ایرانیان بسیاری رو به زبان و ادبیات عربی نهادند به طوری که زبان عربی بر فضاهای درون اجتماع وارد شد. البته که در این میان، بسیاری برای حفظ زبان فارسی و سنت‌‌های خود کوشیدند.
اطلاعات وارده شده در این کتاب که مرجع علمی مهمی برای زبان‌پژوه‌‌‌ها در زمینه ارتباط میان فارسی و عربی است، اگر چه با نام چالش بیان شده، اما در واقع بیانگر همزیستی، همراهی و تفاهم میان آن دو نیز است.
دغدغه آذرنوش درباره فارسی و عربی به این کتاب محدود نشده و دو کتاب دیگر نیز در این زمینه نگاشته است: «راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان تاری (پیش از اسلام) را پیشتر در سال 1352 و «تاریخ ترجمه از عربی به فارسی، از آغاز تا دوره صفوی» را سال 1375 منتشر کرد.
آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی- فارسی را نیز بر اساس فرهنگ عربی- انگلیسی هانس ور (Hans Wehr) فرهنگ‌‌نویس و عرب‌‌شناس آلمانی تدوین کرده که در واقع، فرهنگ لغتی برای زبان امروزی عربی است و چاپ نخست آن به زبان عربی- آلمانی در سال 1952 منتشر شده بود.
اساس منابع این فرهنگ لغت، آثار نویسندگان برجسته در دو قطب مهم عربی یعنی مصر و لبنان در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم از جمله طه حسین، محمد حسین هیکل، توفیق الحکیم، محمود تیمور، مصطفی منفلوطی، جبران خلیل جبران و امین الریحانی و همچنین مجلات، روزنامه‌‌ها و کتاب‌های درسی عربی در مصر و برخی کشورهای عربی دیگر بوده است.  آذرنوش که یادش تا ابد زنده باد، به مسائل دیگر مرتبط با زبان و ادبیات عربی و ارتباط آن با فارسی نیز پرداخته و تألیفات و ترجمه‌‌‌های ارزشمند و ماندگاری را در این زمینه به جای گذاشته است.