مرجع در تاریخ نگاری جنگ

زهرا جودکی
خبرنگار
مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس وابسته به دفتر سیاسی سپاه پاسداران، بزرگ‌ترین بنگاه تولید ونشر آثار مرتبط با حنگ 8 ساله است. این مرکز با دراختیار داشتن اسناد و گزارش‌های دست اول و بکر راویانی که درهمه مراحل مهم جنگ چسبیده به فرماندهان حضور فعال داشتند از جایگاه ویژه‌ای برخورداربوده و در صدر ناشران کتاب دفاع مقدس قرار دارد. این مرکز اوایل سال 1360 کارخود را با تحقیقات میدانی و جمع‌‌آوری اسناد و مدارک به طور رسمی آغاز نمود و در اولین اقدام، مناطق مورد هجوم ارتش عراق به دو منطقه‌ شمالی و جنوبی تفکیک کرده و هرمنطقه را به سه محور تقسیم کرد. منطقه شمالی شامل محورهای؛ مریوان- پاوه در استان کردستان، قصر­شیرین-سرپل ذهاب در استان کرمانشاه و مهران-دهلران در استان ایلام منطقه جنوبی، شامل محورهای شوش-دزفول، سوسنگرد- بستان و خرمشهر-آبادان در استان خوزستان. اعزام گزارشگر بر اساس محورهای عملیاتی و متناسب با اوضاع جنگ برای ثبت مراحل و وقایع جنگی در سال اول به شکل محدود، انجام گرفته اما در سال‌های بعد توسعه قابل توجهی داشته است.
مأموریت محققان که بعدها «راوی» خوانده شدند، این بود که هر یک در منطقه‌ مأموریت خویش حضوری مداوم داشته باشند تا اولاً براساس طرح تعیین شده، درباره آنچه واقع می‌شود به تحقیق و ثبت و ضبط بپردازند. ثانیاً از طریق مصاحبه با حاضران در صحنه‌های نبرد و جمع‌آوری اسناد لازم، اطلاعات میدانی و ریزتری را به حافظه تاریخ بسپارند تا آیندگان ازوضعیت جنگ تصویر دقیق‌تری بیابند. پس ازچندی با افزایش حضور نیروهای مردمی در جبهه‌ها و گسترش تلاش‌های رزمی برای بیرون راندن اشغالگران، دامنه‌ فعالیت راویان و دیده بانان مرکزنیز گسترش یافت. بدین ترتیب تجربه‌ای که از صفر شروع شده بود، مانند سایر فعالیت‌های خودجوش انقلابی بسرعت از جنبه‌های کمی و کیفی فزونی یافته و همپای تحولات جنگ در صحنه‌های نبرد توسعه یافت. از این مقطع به بعد راویان، اطلاعات، اخبار و اسناد رده‌های فرماندهی تا نیروهای رزمنده‌ حاضر در صحنه‌های نبرد را در قرارگاه مرکزی و یگان‌های تحت امر آنها جمع‌آوری کرده و ضمن نگارش و ثبت و ضبط روزانه وقایع، مستندات ضروری را براساس استاندارد‌های لازم تهیه و آرشیو می‌کردند. براین اساس کار مهم و دشواری که از سال 1360 آغاز شده بود با حضورراویان پرتلاش، متعهد و خستگی‌ناپذیرکه طی دوره‌های آموزشی از قابلیت‌های لازم برخوردار بودند ادامه یافت تا همه اخبارو گزارش‌ها، آمارها و اطلاعات معتبر و موثق از مراکز طرح ریزی، هدایت و فرماندهی عملیات‌ها، همچنین داده‌های میدانی از صحنه‌های درگیری به‌صورت ملموس و حقیقی جمع‌آوری وطبقه‌بندی شد.
استقلال بخش تاریخ نگاری جنگ
 اواخر سال 1363 نظر به اهمیت بخش تاریخ جنگ این نهاد خود جوش از دفتر سیاسی جدا ومستقل شده و «مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ» نام گرفت. از این پس تاریخ نگاری دفاع مقدس تحت امرحوزه فرماندهی کل سپاه درآمد وحضور راویان مرکز در جنگ شکل ثابت و دائمی به خود گرفت و راویان عضوی جدایی‌ناپذیر از سیستم فرماندهی جنگ شدند. با صدور فرمان امام خمینی مبنی بر تشکیل سه نیروی زمینی، دریایی و هوایی در سازمان سپاه پاسداران در اواسط سال 1364مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ نیز متناسب با تشکیلات جدید سپاه، سازمان خود را گسترش داد و در سه نیروی مذکور دفاتری تحت عنوان «دفتر تحقیقات جنگ» راه‌اندازی کرد.مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در این راه با به کارگیری 206 راوی از اعضای سپاه و بسیج و تقدیم 17 شهید ازگروه راویان، رسالت مهمی درارتباط با ثبت بخش مهمی ازتاریخ انقلاب و کشور را به انجام رساند.
مجموعه راویان جنگ که در نوع خود تشکیلاتی پویا ومبتکر بود به همه ابعاد جنگ نظر داشته و اهتمام خود را دراین جهت به کار گرفت و با شیوه‌های بدیع هماهنگی‌های لازم و اندام واره‌ای را میان قرارگاه‌ها، یگان‌ها و واحدهای مختلف نظامی به وسیله شبکه گسترده راویان شکل داد. با تبادل اطلاعات چند سویه میان راویان براصالت سندی گزارش‌های راویان افزوده شده و شبهه تحریف نیز به حاشیه رانده می‌شود. ضمن آنکه حضور تمام وقت راویان در کنار فرماندهان و ثبت و ضبط گفت‌و‌گوها و اقدامات آنان در شبانه روز، مصاحبه‌های متعدد با رده‌های مختلف، رؤیت اسناد مکتوب هر رده و یگان و... موجب تبحر راویان وکسب مهارت بالای آنان بود. موضوعی که ضریب احتمال بروز خطا و اشتباه درفعالیت آنان را به حداقل می‌رسانید.
ساماندهی، پردازش و تکمیل تحقیقات
با پایان یافتن جنگ وگذشت نزدیک به یک دهه از آغاز جنگ، در سال 1368 فعالیت مرکزاسناد و تحقیقات دفاع مقدس وارد مرحله تازه‌ای شده و انبوه گزارش‌ها و داده‌های تاریخی موجود درآرشیو‌های متعدد مرکز به‌عنوان اسناد و مدارک دست اول جنگ گردآوری شده بود، نیاز به پردازش و فرآوری داشت. از این‌رو چشم انداز مرکز در افق پیش رو تدوین و تنظیم اسناد وانتشار تدریجی آنها بود. براین اساس طرحی جامع و نقشه راه شایسته‌ای تدوین شد و در پی آن تمهیدات لازم برای عملی ساختن آن به کار گرفته شد. راهبرد مرکز در سه برنامه پنج ساله تدوین شده و به اجرا درآمد. مرحله اول ساماندهی منابع و اطلاعات است. در این مرحله با توجه به فراغت راویان ازحضوردر منطقه، مرکز موفق به ساماندهی و سازماندهی منابع اطلاعاتی خود شده و 11 بانک اطلاعاتی را راه‌اندازی کرد.
در مرحله بعد جهت ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات با توجه به فراوانی اسناد، ضرورت دگرگونی روش کار با رویکرد ایجاد تحولات گسترده در زمینه فناوری اطلاعات و همکاری و هماهنگی با سایر مراکز اطلاع‌رسانی خود نمایی می‌کرد. افزایش روزافزون نیاز کاربران به اسناد و اطلاعات موجود و ضرورت مرتفع کردن آن نیز ایجاب می‌کرد تا مرکز همزمان با گسترش امکانات فنی، بهره‌گیری از داده‌های خام، با بهره‌گیری از فناوری پیشرفته در جهت پردازش داده‌ها را در دستور کار قرار دهد. تا منابع واطلاعات موجود برای پژوهشگران قابل بهره‌برداری باشد. بدین منظور فرایند پردازش اطلاعات موجود در آرشیو‌های مرکز در دستور کار قرار گرفت ودر یک فرایند تخصصی و کارآزموده، داده‌های خام طی مراحل متعددی آماده بهره‌برداری کاربران شد.
به گزارش روابط عمومی مرکزاسناد و تحقیقات دفاع مقدس، به منظور بهره‌برداری مطلوب از هریک از منابع تخصصی، فعالیت‌های فراوانی انجام شده و روی هر یک از منابع موجود به طور مجزا اقدامات گوناگونی صورت گرفته است. از 33 هزار نوار صوتی موجود در آرشیو مرکز، تعداد قابل توجهی بتدریج پیاده شده و منبع جدیدی تحت عنوان «پیاده شده نوارهای صوتی» در بانک اطلاعاتی مرکز دایر شده است.  در بخش اسناد، برای تفکیک، موضوع‌بندی و سپس مجلد کردن اسناد اقدام شده و تاکنون بیش از 1700 عنوان «گزیده اسناد» آماده شده است که ضمن نگهداری در بانک اطلاعات، مورد بهره‌برداری پژوهشگران قرار دارد. نیمی از یادداشت‌های راویان پردازش اطلاعاتی و اصلاح شده و محتویات آنها پس از حروفچینی و صحافی در دسترس پژوهشگران قرار دارد. همچنین بخش عمده‌ای از اسناد، تصویربرداری (اسکن) و قابل بهره‌برداری رایانه‌ای شده است.در زمینه عکس، فیلم، کالک و نقشه نیز اقدامات تخصصی مطلوبی صورت گرفته است.  به منظور ذخیره‌سازی منابع اطلاعاتی با توجه به انبوه بودن منابع اطلاعاتی، ساماندهی و احیای منابع یا به تعبیر دیگر پردازش اطلاعات انجام شده است. همچنین نرم‌افزارهای تخصصی با هدف ذخیره‌سازی انبوه داده‌های اطلاعاتی نیز انجام گرفته است. منابع در 12 موضوع تفکیک شده و با استفاده از نرم‌افزار و سخت افزارهای رایانه‌ای با هدف ذخیره‌سازی، جست‌و‌جو و بازیابی سریع داده‌ها مطالعات کارشناسی گسترده‌ای از دهه 1370 آغاز و برای هر منبع یک بانک اطلاعاتی در مدیریت ذیربط راه‌اندازی شده است. برای بهره‌برداری بهتراز اطلاعات و داده‌های فراهم شده بخش اطلاع‌رسانی منابع مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ایجاد شده که خدمات ارزشمندی به محققان و کاربران ارائه می‌شود و آنان می‌توانند با هدف برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی خود به این مرکز رجوع کنند و با برخورداری از تسهیلات فنی به بانک اطلاعات مرکز به نحوی مطلوب دسترسی داشته و نیازهای پژوهشی خود را برآورده سازند.
چشم اندازهای پیش رو
با گذشت قریب به سه دهه از فعالیت این مرکز، در اواخر سال 1386 مرکز وارد دوره جدیدی شده و به بازنگری ساختار، مأموریت‌ها و وظایف خود پرداخت و با رویکردی نو و اصلاحی، وارد عرصه تازه‌ای شد. این تازه‌سازی از آن جهت مورد توجه قرار گرفت که تبیین وقایع جنگ هشت ساله ایران و عراق با اهمیت تاریخی و پیامدهای آن، نیاز به عزم و اراده ملی داشت. برای تحقق این مهم، مقارن با شروع دوره جدید نام مجموعه نیز به «مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس» تغییر یافت و مأموریت‌ها و وظایف و سازمان آن گسترش یافت و جایگاه جدید آن تثبیت شد. در چشم‌انداز بیست ساله، برنامه‌های پژوهشی مبسوطی پیش‌بینی و در مقولات متعددی دسته‌بندی شده است که مطالعات عام نظامی، مطالعات جامعه محور در عملیات‌ و صحنه‌های نبرد، مطالعات تخصصی شامل راهبردها و تحولات و تصمیم‌گیری‌های طرفین منازعه، تاریخ و پژوهش‌های شفاهی، موضوعات سیاست و جنگ، جامعه و دفاع مقدس، دین و دفاع مقدس، رهبری و دفاع مقدس از آن جمله است. همچنین تمهیدات لازم برای تهیه و انتشار فصلنامه‌ها و ماهنامه‌های جدید نیز به موارد پیشین افزوده شده است.
تاریخ شفاهی، کاری پژوهشی
مرکز با توجه به اهمیت و جایگاه تاریخ شفاهی ضمن تبیین آن به‌عنوان یک فرایند پژوهشی کیفی که اساس آن را افرادی که سهم بسزایی در تاریخ دفاع مقدس دارند و به‌عنوان یک منبع دست اول تاریخی، به برگزاری کارگاه‌های آموزشی به‌صورت حضوری و مجازی برای ۱۴۰۰ نفر با مشارکت و همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در تهران و استان‌ها، مبادرت کرده است که در نتیجه آن حدود ۱۷ هزار ساعت مصاحبه با ایثارگران پیاده‌سازی و ۱۹۰ هزار صفحه آماده چاپ و نشردر قالب ۳۰۰ عنوان کتاب است که ۸۰ عنوان آن تاکنون منتشر شده است. به باور مدیران ارشد مرکز، رسالت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تولید آثار مرجع و متقن است؛ زیرا با تولید آثار مرجع و متقن می‌توان بر اهمیت و مرجعیت مرکز افزود؛ چرا که هر چه بیشتر از پایان جنگ می‌گذرد، ضرورت ارائه روایت‌های متقن از آن بیش ‌از پیش خود را نشان می‌دهد. درواقع رسالت اصلی مرکز، تولید آثار مرجع و متقن در ارتباط با دفاع مقدس است. البته ممکن است موانع و مشکلاتی بر سر راه باشد، اما باید مراقب بود تا تاریخ نگاری جنگ به سمت تحریف نرود. یک مشکل جدی در ارتباط با داده‌ها و اطلاعات فقدان روایت برخی از فرماندهان، کسر اطلاعات، نقایص اسنادی و گاهی تناقض و تضاد روایت‌هاست. مشکل دیگر، مربوط به روش تحقیق است. کیفیت برداشت از اسناد و روش پژوهش و نگارش و ارائه روایت‌های متقن نیز از اهمیت علمی زیادی برخوردار است. بعد از جنگ چهار گروه پژوهشی تخصصی در مرکز مشغول به کار شده‌اند. گروه نخست مربوط به مطالعات نظامی بوده که روی عملیات‌ تمرکز داشتند و پیرامون موضوع عملیات‌، آثار متنوعی اعم از کارنامه‌ها، اطلس‌ها، شناسنامه گردان‌ها و... تولید کردند. گروه دوم، مطالعات روزشمار جنگ با محوریت بررسی تحولات سیاسی و نظامی در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی انجام داده است. دسته سوم روی تاریخ شفاهی فرماندهان متمرکز بوده است. گروه چهارم نیز مطالعات غیرنظامی و جنبه‌های اجتماعی، حقوقی، سیاسی و... مرتبط با جنگ را برعهده داشته است که در این راستا خاطرات اقشار رزمنده از اصناف و گروه‌های پشت صحنه بررسی و در آنها مفاهیمی همچون روحیه ایثار و سلحشوری مدنظر قرار گرفته است.
در این مجموعه، تمرکز بیشتر روی رخدادهای نظامی و سیاسی جنگ بوده، البته به دیگر موضوعات نیز ورود پیدا شده است. در کتاب‌های روزشمار، فارغ از مجادلات سیاسی و مناقشات صنفی، گزارش تمامی حوادث یک روز از جنگ آمده. این مجموعه از آغاز جنگ تا پذیرش قطعنامه و بازگشت اسرا در 57 مجلد پیش‌بینی شده و یکی از امتیازات مرکز اسناد است که از ارزش تاریخی بسیاری برخوردار است.
یکی از اهداف مدنظر طراحان در تألیف روزشمار جنگ، این است که سطح بررسی مسائل، سطح کلان و عالی جنگ است. در روزشمار جنگ، حوادث و رخدادهای اصلی در این سطح، ثبت و ضبط و در قالب گزارش ارائه می‌شود. کتاب‌های روزشمار یک سنگ محک برای تدوین آثاری است که درباره آن مقاطع و رخدادهایش منتشر می‌شود. آثاری که در زمینه جنگ نوشته می‌‌شوند، در مقابله‌ای با کتاب‌های روزشمار به ‌نوعی از نظر متقن بودن، کامل بودن و راستی آزمایی محک زده می‌شوند و می‌توان گفت روزشمارها به‌ نوعی ملاک و پایه اصلی پژوهش‌های مرتبط با جنگ هستند.