شیخ مفید، مجدد دین

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
نهم آذر از سوی شورای انقلاب فرهنگی به‌عنوان روز بزرگداشت شیخ مفید تعیین و نامگذاری شده است. دلیل این نامگذاری موقعیت وجایگاه علمی رفیعی است که این اندیشمند بزرگ جهان اسلام در مذهب تشیع داراست.
محمد بن محمد بن نعمان ملقب به «شیخ مفید» و معروف به «ابن المعلّم»، فقیه، متکلم و از علمای برجسته شیعی درسده ۴ هجری قمری است که به‌دلیل ایجاد تحولاتی چشمگیر در پاسداشت معارف امامیه از جایگاه مجدد دین برخوردار است.
عالمان همعصر وی همچنین اندیشمندانی که پس از او طریق فرزانگی را پیش گرفتند از ایشان با عنوان اندیشمندی سترگ که دایر‌ه‌المعارفی جامع از معارف اسلامی بود یاد کرده‌اند. وی نزدیک به پنجاه سال، پرچمدار عرصه ‏های علمی، فکری و فرهنگی مسلمانان بوده و به دلیل برخورداری از دانستنی‌های سرشار از سوی عالمان عصر خویش اعم از شیعه و سنی به شیخ مفید ملقب شده است.
 او در یازدهم ذیقعده سال ۳۳۶ ق در بغداد به دنیا آمد و از کودکی به فراگیری علوم اسلامی روی آورد. هوش سرشار، جاذبه یافته‌های علمی و اهتمام و پشتکارش موجب گرایش اهالی علم و معرفت بسوی حوزه درس وی شده و زمینه تألیف آثار گران‏بها و ارزشمند بسیاری را موجب شد.تألیفات شیخ مفید را تا دویست عنوان گفته‏‌اند که در حوزه عقاید، فقه، کلام، تفسیر، اخلاق و تاریخ به نگارش درآمده‌اند. در عظمت شخصیت علمی شیخ مفید همین بس که چهره‌های ممتازی همچون «سیدمرتضی»، «سیدرضی»، «نجاشی»، «شیخ طوسی» و... که هر کدام از بزرگان و ستون‌های علمی شیعه محسوب می‌شوند، تربیت یافتگان و شاگردان اویند.
شیخ مفید به مذهب امامیه که در قرون اولیه تحت فشار بنى‌امیه وخفقان خشن بنى‌عباس بسر مى‌برد، موقعیت تازه‌ای بخشید. برخی روکار آمدن خلفاى فاطمى – که شیعه اسماعیلى بودند – در مصر، سیف الدوله حمدانى و امراى آن خاندان - که گرایش شیعی داشتند - در شام، همچنین؛ غوریان، صفاریان و طاهریان و از همه مهمتر دولت آل بویه را که از شیعیان اهل بیت(ع) بودند در نتیجه برتری بخشی شیخ مفید به عقیده امامیه می‌دانند. شیخ مفید بنا به مشهور مورد عنایت حضرت ولیعصر(ع) قرار داشته و نامه‌هایی از سوی آن حضرت دریافت نموده است. احمد بن علی طبرسی در کتاب خود «احتجاج» برخی از توقیع‌های ‌‌(نامه) امام زمان(ع) به شیخ مفید را آورده است.
در این نامه‌ها امام زمان(ع) شیخ مفید را مشمول عنایات خاص و الطاف مخصوص خود قرار داده و با عناوین؛«برادر با ایمان»، «دوست رشید» و «شیخ مفید» از وی نام برده‌اند. در فرازی از نامه امام زمان(ع) خطاب به شیخ مفید آمده است«...ما شکر وجود تو را به پیشگاه خداوندى که جز او خدائى نیست برده و از ذات بى‌‏‌زوالش مسألت مى‌‏نمائیم که رحمت پیاپى خود را بر آقا و مولى و پیغمبر ما محمد و اولاد طاهرین او فرو فرستد و به تو- که پروردگار توفیقاتت را براى‏ یارى حق، مستدام بدارد و پاداش تو را با سخنانى که از جانب ما مى‏‌‌‌گوئى با صداقت افزون گرداند..... (بدان که ما) از اخبار و اوضاع شما کاملاً آگاهیم و چیزى از آن بر ما پوشیده نمى‏‌‌ماند. (همچنین) ما از لغزش‌هایى که از برخى شیعیان سر مى‌‏‌زند از وقتى که بسیارى از آنان میل به‏ بعضى از کارهاى ناشایسته‌‏اى نموده‌‏اند که نیکان گذشته از آنان احتراز مى‌‏نمودند و پیمانى که از آنان براى توجه به خداوند و دورى از زشتى‌‏ها گرفته شده و آن را پشت سر انداخته‌‏اند اطلاع داریم، گویا آنان نمى‌‏دانند که ما در رعایت حال شما کوتاهى نمى‏‌‌کنیم و یاد شما را از خاطر نبرده‌‏‌ایم و اگر جز این بود از هر سو گرفتارى به شما رو مى‌‏آورد و دشمنانتان، شما را از میان مى‌‏بردند، تقوا پیشه سازید و به ما اعتماد کنید و چاره این فتنه و امتحان را که به‌شما رو آورده است را از ما بخواهید...»
دانش فراوان وبینش و شناخت شیخ مفید موجب شد تا وی سلسله جنبان نهضت فکری و علمی در قرن چهارم هجری باشد. وی با گرایش‌ عقلی آثاری را پدید آورد که در برگیرنده پاسخ به اشکالات و مسائل تازه راه یافته در حوزه دین بود. همچنین مناظرات او با نحله‌ها و فرقه‌های گوناگون و رد دیدگاه‌های برخی از عالمان عالمان شیعی درپاره‌ای از مسائل، اخباری گری را به نقد کشیده و راه میانه و تعادل را برگزید.
شیخ مفید با آشنایی کاملی که از مکتب اهل حدیث داشت، ازعدم تعمق آنان در روایات به‌شدت انتقاد کرده و در نوشته‌هایش، آنها را آورده است. وی در این رابطه می‌نویسد:«اصحاب اخباری مسلک، اصحاب سلامت هستند، ولی به دور از تعمق و بهره کمی از هوشیاری. بدون دقّت و وارسی از کنار احادیث می‌گذرند، در سند آن تأمل نمی‌کنند و حق و باطل بودن آن را از هم جدا نمی‌سازند و نمی‌دانند اگر آن احادیث را درست بشمارند، چه مشکل بزرگی گریبانگیر آنان خواهد شد.»