شکل‌گیری مجلس در ایران 41 سال قبل از ژاپن

  اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
دهم آذر به مناسبت سالروز درگذشت آیت‌الله سید حسن مدرس در تبعید، روز مجلس نامیده شده است. مجلس نماد قوه قانونگذاری و یکی از سه رکن اداره کشورها به شیوه مدرن است که اغلب از طریق انتخابات شکل می‌گیرند. در ایران باستان مَهستان یا مُهستان مجلسی بود که پادشاهان اشکانی برای اداره امور مملکت با اعضای آن مشورت می‌کردند. این مجلس نیز خود از مجموعه اعضای دو مجلس دیگر تشکیل می‌شد، نخست مجلس خانوادگی از اعضای ذکور خانواده سلطنت، دوم مجلسی متشکل از مردان پیر و مجرب و روحانیون بلند مرتبه قوم پهلوان (پارت). گاهی این دو مجلس درهم ادغام می‌شد که آن را مجلس بزرگان می‌نامیدند. در برخی از کشورها مجالس از یک یا دو بخش تشکیل می‌شوند که به تک‌ مجلسی یا دو مجلسی معروف هستند.کشورهای معدودی دارای دو مجلس هستند. که مجلس دوم یا مکمل مجلس اول بوده یا نقش مشورتی دارد.
البته در کشورهایی مانند قطر و عربستان تنها یک مجلس وجود دارد که با مجلس قانونگذاری فرق دارد و صرفاً نقش‌ مشورتی با شاه را دارد.
اغلب کشورها دارای نظام تک‌ مجلسی هستند که نمایندگان آن را مردم انتخاب می‌کنند تا قوانین مورد نیاز کشور را به تصویب برسانند.
نظام پارلمانی شیوه‌ای از حکومت است که در آن قوه مجریه از طریق قوه مقننه بر سر کار می‌آید و در برابر آن پاسخگوست.
قوای مقننه‌ای که پارلمان خوانده می‌شوند گاهی از یک یا دو بخش تشکیل می‌شوند (مانند مجلس عوام و مجلس خواص انگلستان).
مجلس در ایران پدیده‌ای است که با جنبش مشروطه شکل گرفته و دردوره آغازین حیات خود، به احترام مظفرالدین شاه که فرمان مشروطیت را امضا کرد، علاوه‌ بر «مجلس شورای ملی ایران»، «دارالظفر» یا «عدل مظفر» نیز نام گرفت.
در زمان پهلوی دوم قوه مقننه ایران دو مجلسی شد و «مجلس سنا» مکمل مجلس شورای ملی گردید.
از زمان صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ شمسی تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 در مجموع ۲۴ دوره مجلس شورای ملی تشکیل شد که البته در این میان برخی اوقات دوره فترت پیش می‌آمد و کشور بدون مجلس می‌ماند.
پس از انقلاب، قوه مقننه بار دیگر تک‌ مجلسی شد و نام مجلس طبق قانون ‌اساسی جمهوری اسلامی ایران مجلس شورای ملی ماند. اما پس از سه دوره فعالیت، در بازنگری قانون ‌اساسی در سال ۱۳۶۸، نام مجلس رسماً به مجلس شورای اسلامی تغییر یافت.
اولین دوره مجلس در ایران در ۱۴ مهر ۱۲۸۵ به‌عنوان یکی از نخستین پارلمان‌های غیر اروپایی آغاز به کار کرد. جالب است بدانید مجلس در ایران 50 سال قبل از پاکستان، 41 سال پیش از ژاپن، 14 سال قبل از ترکیه، 13 سال پیش از هند و چند ماه قبل از روسیه شکل گرفته است.
پس از امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه یک مجلس موقت برای تدوین نظامنامه انتخابات مجلس ملی در تهران گشایش یافت که از آن با عنوان مجلس مؤسسان نام برده می‌شود. نمایندگان مجلس مؤسسان را افرادی به نمایندگی از طرف تجار، روحانیون و رؤسای اصناف بازار تهران شکل می‌داد. براساس نرم پذیرفته شده، انتخاب‌شدگان به شش طبقه تقسیم می‌شدند: شاهزادگان و قاجارها، روحانیون و طلاب، اعیان و اشراف، تجار‌داری تجارتخانه، مالکان با دست‌کم هزار تومان دارایی و صنعتگران و پیشه‌وران از صنوف شناخته شده و دارای مغازه‌ای با شرایط مشخص. انتخاب‌شوندگان شامل ۱۵۶ نماینده بودند که از این تعداد ۶۰ کرسی به تهران و ۹۶ کرسی به دیگر ایالات اختصاص داده شده بود. نامزدهای پارلمانی می‌بایست خواندن، نوشتن و تکلم به زبان فارسی را قادر می‌بودند.
سید حسن مُدَرّس (۱۲۴۹ش-۱۳۱۶ش) روحانی بلندپایه‌ای بود که به حمایت از مشروطه‌خواهان در دوره دوم فعالیت مجلس، از طرف فقها به‌عنوان یکی از مجتهدانی تعیین شد که طبق قانون اساسی مشروطه می‌بایست بر هماهنگی مصوبات مجلس با شرع اسلام نظارت داشته باشند. او از دوره سوم تا دوره ششم نیز برای چهار دوره نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی بود. در دوره جنگ جهانی اول، کمیته دفاع ملی را تشکیل داد و به قم مهاجرت کرد. سید حسن مدرس با اقدامات پهلوی اول مخالفت می‌کرد. رضاخان او را تبعید کرد و در همان تبعید درگذشت.