اشتباه های فاحش در حوضه زاینده رود و راهکارهای اساسی غلبه بر مشکل

مهدی قمشی
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز
اعتراضات مردم استان اصفهان در مورد وضعیت زاینده رود و تأمین حقابه کشاورزان در سال آبی جدید همگان را با این سؤال مهم مواجه کرده است که چرا بعد از حدود یک میلیارد مترمکعب آب انتقالی از حوضه کارون بزرگ به این رودخانه باز هم با مواجه شدن با یک سال خشک همه چیز برهم خورده و هیجانات اجتماعی، شرایط را امنیتی می‌نماید و ناآرامی بر جامعه مستولی می‌گردد. سؤال اساسی اینجاست که مگر مدیران آب کشور و استان اصفهان در دهه‌های گذشته با شرایط هیدرولوژیکی و مقدار متوسط آب شیرین قابل استحصال حوضه آشنا نبوده‌اند؟ و مگر مردم ساکن در حوضه زاینده‌رود بارها در تاریخ [و طی سده ها] خشکی این رودخانه را تجربه ننموده‌اند؟ پس اکنون چه اتفاقی افتاده است که یک سال خشک چنین هیجانات عجیبی را سبب شده و اذهان را درگیر کرده است؟
واقعیت مسأله می‌تواند در این جمله خلاصه شود که «ما در مدیریت منابع آب کشور و بخصوص حوضه زاینده رود اشتباهات فاحشی مرتکب شده ایم» و اگر با آگاهی کامل از این اشتباهات درس لازم را برای اصلاح اشتباهات گذشته و جراحی عمده در بخش مدیریت منابع آب نگیریم این روندهای غلط ادامه می‌یابند و مسأله نه تنها حل نمی‌شود بلکه رفته رفته در حوضه‌های دیگر کشور نیز سر باز می‌کند و هیجانات دیگری را سبب می‌گردد.
اما جمیع شرایطی که سبب وضعیت امروز حوضه زاینده‌رود شده‌اند می‌توانند به بندهای زیر خلاصه گردند.
 دستکاری بیش از حد حوضه طبیعی و مصنوعی کردن آن و در نتیجه عدم اقناع مردم در مورد طبیعی بودن خشکسالی‌های احتمالی. به همین جهت است که در مردم این توقع ایجاد شده که دولت مکلف به رفع مشکل نیاز آب کشاورزی و حقابه زیست محیطی است.
 بارگذاری بیش از توان حوضه و ایجاد انتظارات جدید در بخش‌های مختلف مصرف آب به امید رسیدن حقابه مازاد از حوضه‌های مجاور.
 دادن حقابه صوری به کشاورزان و صنایع برای تحت فشار قرار دادن مدیریت منابع آب کشور برای دامن زدن به انتقال آب بین حوضه‌ای جهت تأمین
 حقابه‌ها.
 تخصیص سهم آب از حوضه زاینده رود به استان یزد برای تأمین آب شرب یزد با تکیه بر جبران آن در آینده از طریق حوضه کارون بزرگ.
 گسترش زمین‌های تحت آبیاری به دو برابر (نسبت به ده سال گذشته) بدون توجه به توان واقعی حوضه و معیارهای علمی مرتبط با آب قابل برنامه‌ریزی.
 گسترش صنایع آب بَر در منطقه و دامن زدن به مهاجرت نیروی آماده اشتغال به این مناطق.
 نبود معیارهای صحیح تقسیم آب هر حوضه بین مناطق جغرافیایی واقع در درون حوضه آبخیز.
اکنون در مرحله‌ای هستیم که مسئولان همه به تکاپو افتاده‌اند تا بسرعت با ارائه راه حل‌هایی اذهان را قانع نمایند که به فکر آنانند و مسأله بزودی حل خواهد شد. در این مرحله مسئولان کشور نباید این اشتباهات را مرتکب شوند.
 قول مساعد برای ادامه انتقال بین حوضه‌ای آب برای جبران کمبود آب حوضه زاینده رود؛ زیرا دامن زدن به این مسأله سبب هیجانات مضاعف در مردم ساکن در حوضه کارون بزرگ (که مبدأ انتقال نامیده می‌شود و حقابه داران اصلی این حوضه هستند) خواهد شد.
 قول مساعد برای حل فوری مشکل؛ زیرا اصلاح اشتباهاتی که در دو یا سه دهه گذشته در حوضه زاینده رود صورت گرفته به زمان بسیار بیشتری برای اصلاح امور نیازمند است.
 ناامید کردن مردم در حل تدریجی مشکل در آینده. زیرا چنانچه با روش‌های علمی برنامه‌ریزی صحیحی صورت گیرد بتدریج می‌توان با تکیه بر منابع آبی خود حوضه، در بخش های مختلف مصرف آب، راهکارهایی را پیش گرفت تا مشکلات حوضه تخفیف یابد و مشکلات زیست‌محیطی رودخانه و تالاب گاوخونی نیز مرتفع شود.