نقشه راهی برای عقلانیت انقلابی

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدسجاد ایزدهی
 استاد حوزه و دانشگاه
1 «مکتب» به‌ نظریه و طرح کلّی و جامعی اطلاق می‌شود که بایسته‌ها و ضوابط زندگی انسانی را ترسیم می‌کند و علاوه بر اینکه در راستای جهان‌بینی انسان قرار دارد، عملاً یک نظام ارزشی و ضوابط حاکم بر زندگی و کیفیت آن را معلوم می‌‌کند و از آنجا که مکتب اسلام، نمایانگر رویکرد کلان اسلام نسبت به مجموعه‌ای از باورها و رفتارها است و می‌تواند محکی بر حقانیت و صحت اندیشه و عمل باشد، لذا در شناخت باور و شناخت صحیح و مسیر مناسب زندگی و رفتارهای مطلوب، باید به «مکتب حاکم بر یک فرهنگ» مراجعه کرد.
از آنجا که مکتب، نرم‌افزاری مشتمل بر باورها و ضوابط حاکم است و باور و رفتار انسان‌ها به ملاک انطباق با آن سنجیده می‌شود بنابراین اغلب انسان‌ها که امکان خطا و انحراف در آنان وجود دارد، ملاک در باور و رفتار به‌شمار نمی‌روند؛ زیرا همانگونه که شخصیت‌های جامعه می‌توانند مردم را به سوی کمال هدایت کنند، به همان نسبت می‌توانند عامل انحطاط و انحراف مردم نیز محسوب شوند. قرآن کریم با تأکید بر این رفتار اجتماعی، شخصیت‌محوری و الگومحوری نسنجیده را نفی کرده و از زبان مردمى که گمراه شده‏‌اند، نقل می‌کند که در روز قیامت می‌گویند:
«رَبَّنا إِنَّا اَطَعْنا سادَتَنا وَ کبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا؛(احزاب: 67) پروردگارا! ما بزرگان و اکابر خویش را اطاعت و پیروى کردیم و در نتیجه ما را گمراه ساختند».
جنگ جمل نمونه‌ای واضح از تردید بسیاری از مردم در شناخت مسیر صحیح و منطق حق بود؛ زیرا برخی، حضور همسر پیامبر(ص) و بزرگان صحابه در سپاه جمل و وجود حضرت علی(ع) و بسیاری از یاران پیامبر(ص) در سپاه حضرت علی(ع) را دلیل بر حقانیت آن گروه می‌‌دانستند. عده‌ای نیز به واسطه وجود افراد شاخص در دو سپاه، در شناخت ملاک حقانیت به تردید افتادند. حضرت علی(ع) در پاسخ به فردی که در شناخت حق و باطل در این فضا گرفتار تردید شده بود، ضمن رد قرار دادن ملاک حقانیت بر شخصیت افراد، وی را به شناخت ملاک حق و باطل سوق داد: «همانا حق بر تو پوشیده ماند. حق و باطل با مقیاس افراد شناخته نمی‌‌‌‌‌‌شوند. حق را بشناس تا اهل حق را بشناسی و باطل را بشناس تا اهل باطل را بشناسی»(محمدباقر محمودی؛ نهج‌السعاده، ج1، ص312)
این عبارت در حالی از سوی حضرت به آن شخص القا شد که همگان می‌‌دانستند سپاه جمل، بر حاکم مشروع و مستند به بیعت فراگیر مردم، سر برتافته و با نقض بیعت خویش، بر وی خروج کرده است. حضرت با یادآوری ملاک حق و باطل، وی را به تبعیت از حق و نه افراد، هدایت کرد.
2 در برخی موارد، می‌توان به جای مراجعه به معارف و معیارهای موجود در کتب و سیره اهل بیت(ع)، جهت فهم حجیت باورها و رفتارها، به سیره و رفتار برخی انسان­‌ها در این خصوص استناد کرد؛ زیرا از یک سو، برخی توانایی فهم آموزه‌های دینی و تحلیل و بررسی آن را ندارند و از سوی دیگر، برخی انسان‌ها از چنان ویژگی‌ها و امتیازاتی برخوردارند که رفتار آنان برای دیگران می‌تواند معیار و سنجه حق از باطل قرار گیرد و نماد یک «مکتب» (مشتمل بر جهان‌بینی و ایدئولوژی) به شمار آیند.در عصر حاضر نیز می‌توان به دو طریق به مکتب حق و مسیر صحیح دست یافت. از یک سو، برخی افراد قادرند با استفاده از مؤلفه‌های ارزشی در حوزه باورها و رفتارها، مسیر حق از باطل را تشخیص دهند و لذا مسیر خود را از متن آموزه‌های دینی به‌دست می‌آورند. بنابراین برخی افراد به خاطر سیره زندگی‌­شان، عملاً نماد مکتب اسلام بوده و باورها و رفتارهای آنان نمادی از مکتب اسلام به شمار می‌رود و می­‌توان از آنان به‌عنوان نماد مکتب حق و الگوی زندگی یاد کرد. از جمله افرادی که در این راستا، مدنظر قرار گرفته و می‌توانند به‌عنوان سنجه حق از باطل تلقی شوند می‌توان به حضرت امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب اشاره کرد.
راهبران فکری ـ رفتاری نظام اسلامی، علاوه بر اینکه خود، الگویی برای دیگران در پیروی محسوب می‌شوند، عملاً با الگوسازی برخی از شخصیت‌هایی با اوصافی مثل پاکی، پرهیزگاری، شجاعت، فداکاری، تواضع، انصاف، عدالت و خدمت، راهی روشن و مسیری هموار را برای سایر افراد جامعه فراهم می‌کنند.
3 شخصیتی مانند سردار شهید حاج‌قاسم سلیمانی که در سالیان زندگی خویش، انسانی وفادار به انقلاب و آرمان‌های آن بوده و به گونه‌ای زیست که همواره نمونه‌­ای از باورهای صحیح و رفتارهای مطلوب و پسندیده را تداعی می‌کرد و بدرقه با شکوه مردم در تشییع جنازه‌اش، نمایانگر قدردانی و علاقه مردم به این رفتار بوده است، از این روی، در دیدگاه رهبر معظم انقلاب به مثابه یک «مکتب» و نه یک فرد، تلقی شده است تا نقشه راهی برای انسان‌های خوب و «عقلانیت انقلابی» به شمار رود:
«به شهید حاج قاسم سلیمانی به چشم یک فرد نگاه نکنیم؛ به چشم یک مکتب، یک راه و یک مدرسه درس‌آموز نگاه کنیم.» (بیانات رهبر معظم انقلاب در نماز جمعه، 27/10/1398)