معنویت در خدمت سازگاری

آزاده سهرابی
روانشناس
تازه موبایلش را خریده بود و قیمت گوشی همراه هم این روزها رقمی نیست که بشود براحتی از کنارش عبور کرد. دزد آنقدر با سرعت گوشی را برده بود که فرصت نکرده بود صدایش در بیاید. می‌گفت: دنبال پیدا کردنش رفتم ولی می‌دانم پیدا نمی‌شود ولی حتماً «خیری» در این بوده! چه خیریتی می‌تواند در اینکه کسی مال تو را ببرد باشد؟ گشتن دنبال پاسخ این پرسش یا حتی فکر کردن به طرح این پرسش هم ساده‌انگارانه است؛ چون جملات این فرد در یک سطحی از مقابله با استرس بیان شده که چه با منطق آن را رد کنیم و چه با استدلال‌های مذهبی تأیید کنیم، فرقی در کارکرد آن برای گوینده‌اش ندارد؛ تا من و شما به تحلیل و تفسیر حرف او بپردازیم او با تکیه بر یک باور درونی که «حتماً خیریت در این ضرر» فعلی او بوده، از این مسأله عبور کرده است.
معنویت در زندگی یک پیشگویی سازگاری قوی از بهزیستی روانی است. افزایش یک سطح از معنی نه تنها به فرد در غلبه بر ناسازگاری‌ها کمک می‌کند بلکه به افزایش رضایت هم می‌انجامد. جهت‌گیری معنوی- مذهبی، ترکیبی از باورهای مذهبی، رفتارها و انگیزه‌هاست و محققان حوزه روان می‌گویند؛ افرادی که دارای جهت‌گیری مذهبی درونی هستند، مذهب در آنها احساس راحتی، امنیت، سودمندی و خودسازگاری را به وجود می‌آورد.
از سوی دیگر باید گفت که افراد تاب‌آور با احتمال بیشتری در رویارویی با شرایط ناگوار، در جست‌وجوی معنا هستند. داشتن ایمان، تحمل افراد را در برابر سختی‌ها افزایش می‌دهد و آنها را برای غلبه بر چالش‌ها و تغییرات در زندگی یاری می‌دهد. همچنین ارتباطات فرا معنوی (یعنی به قدرت بزرگ‌تر ایمان داشتن) به‌عنوان عوامل حمایت در جهت ایجاد و تسهیل تاب‌آوری یاد شده است و اعتقادات مذهبی به‌عنوان تکیه‌گاه و پشتیبان برای سازگاری بیشتر فرد، عمل می‌کند. همین‌طور معنویت عامل کلیدی برای پرورش تاب‌آوری به شمار می‌رود. در مطالعات مختلف نشان داده‌ شده است که معنویت به افراد کمک می‌کند که هیجانات منفی خود را کاهش بدهند، از تنش و اضطراب خود کم کنند و مدیریت زمان و زندگی را بهتر کنند. این مسأله به آنها کمک می‌کند بتوانند از راهبردهای مناسبی در راستای کاهش استرس و افسردگی‌شان استفاده کنند.
در اسلام نیز شیوه‌های مقابله زیادی در برابر بحران ذکر شده است که شاید مهم‌ترین آنها توکل است. انسان وقتی با مشکلات رو به رو می‌شود در جست‌وجوی پناهگاهی برای آرامش است. انتخاب نوع جان پناه علاوه بر شدت بحران به بینش و‌جهان بینی فرد هم بستگی دارد. در بینش اسلامی توکل یکی از راهبردهای غلبه بر مشکلات است. در آیات متعددی «توکلت علی‌الله» به‌عنوان یک اصل در برخورد با مشکلات و مصایب توصیه شده است. توکل بر خدا جان پناهی است پایدار و نامحدود که به انسان امید، احساس حمایت و امنیت می‌دهد. صبر عامل کلیدی دومی است که به آن اشاره شده است. در قرآن مجید خداوند متعال می‌فرماید: «ان الانسان لفی خسر» (همانا انسان در خسران و زیان است)، برای مواجهه با نتایج این زیان که استرس به همراه دارد، در ادامه خداوند توصیه به صبر می‌کند «تواصو بالصبر».
نماز نیز عامل دیگر راهبرد مقابله است. انسان به‌طور فطری خداجوست و در لحظات تنهایی و وحشت همواره به طور فطری به خداوند پناه می‌برد. تجربه نشان داده است افرادی که به ادعیه نماز معتقد بودند در برخورد با استرس روش‌های مناسب تری در پیش می‌گیرند. در نتیجه این بحث باید گفت که جهت‌گیری معنوی- مذهبی در هر سطحی که باشد، می‌تواند در مقابله با بحران‌ها کمک کند چرا که این جهت‌گیری به وسعت معنای زندگی و بینش فرد و یگانگی‌اش با هستی می‌انجامد و هر پیامدی در زندگی را می‌توان در یک کلیتی غیرقابل کنترل ولی قابل اعتماد به یگانه خالقش تاب آورد.