نقش سدها در سازگاری با کم‌آبی

امیرفرید مجتهدی
کارشناس ارشد عمران آب
سرزمین پهناور ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و این امر سبب شده ایران از یک‌سوم بارش متوسط جهانی و توزیع نامتوازن زمانی و مکانی بارش، بالا بودن تلفات تبخیر و شرایط اقلیمی برخوردار باشد. در شرایط حاضر حداقل با ابزارهای فناوری بشری امروزی این امر قابل تغییر نیست و نمی‌توان آن را به پرآبی تبدیل کرد. سازگاری به این معنا است که باید شرایط اقلیمی ایران را بر مبنای هرگونه راهبرد، برنامه و اقدام در بهره‌برداری از منابع آب قرار داد. از مهم‌ترین راهکارهای تأمین آب در جهان می‌توان به جمع‌آوری روان‌آب‌های سطحی توسط بندهای کوتاه و سدها اشاره کرد. راهکار دوم تأمین از منابع آب زیرزمینی و راهکار آخر شیرین‌سازی آب دریاست. این نیاز از دیرباز در کشورمان مورد توجه بوده و آثار بی‌شماری از سدهای قدیمی با قدمت هزار ساله از جمله سد کریت در طبس، سد کوار و... در گوشه و کنار این سرزمین گواه بارزی بر این مدعا است. آثاری که در این زمینه به دست آمده نشان می‌دهد نیاکان ما از قرن‌ها پیش با دانش ذخیره آب و فن سد‌سازی آشنایی کامل داشته که احداث تأسیسات آبی مختلف و انواع سدها که پس از گذشت صدها سال هنوز استوار و پایدار باقی مانده‌اند، گواه این ادعاست. توسعه شهرنشینی، ایجاد شهرهای بزرگ، افزایش سال‌های خشک، افزایش دمای کره زمین در اثر تغییر اقلیم و همچنین رشد مصارف کشاورزی، تبخیر و تعرق سبب افزایش نیازهای آبی شرب و صنعت شده که این امر فشار بیشتری بر منابع آب سرزمین آورده است.
همه این موارد به افزایش برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی منجر شده است. بسیاری از دشت‌های مناطق کشور را بحرانی کرده است. اضافه برداشت در برخی از دشت‌ها به حدی بوده که با افزایش تعداد چاه‌های جدید سبب فروکش سطح آبخوان شده به‌طوری که سبب پدیده فرونشست‌های شدید در بسیاری از مناطق کشور شده است. از طرفی شیرین‌سازی آب دریا که به تازگی از خلیج فارس و دریای عمان آغاز شده (براساس مطالعات شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور) و توسط بخش صنعت به استان یزد رسیده و قرار است آب نزدیک به 17 استان کشور را تأمین کند که بسیار گران است. به‌طوری که هزینه شیرین‌سازی آب و انتقال تا استان یزد برای هر متر مکعب آب 2 یورو تمام می شود. در سال‌های اخیر با وجود کاهش 15 تا 20 درصد در میزان بارش خوشبختانه سدهای موجود و در دست بهره‌برداری توانسته‌اند منابع آب و نیازها را بخوبی و ارزان‌تر از شیرین‌سازی آب دریا مدیریت کنند. سیلاب سال 98 در بیشتر مناطق کشور خود گواه این مطلب است که اگر سدهای مخزنی نبودند این حجم روان‌آب سبب سیلاب و خسارت بسیار زیادی می‌شد. سدهای مخزنی ذخیره این حجم آب را برای تأمین نیازهای شرب و صنعت بخصوص در سال‌های خشک انجام می‌دهند که با مدیریت مناسب مخزن این امکان فراهم می‌شود. در بسیاری از مناطق کشور بخصوص در مناطق ساحلی زمان تمرکز حوضه کوتاه است و با وقوع بارش و ایجاد سیلاب این منابع آبی سریعاً از دسترس خارج شده و به دریا تخلیه می‌شوند و امکان استفاده از آنها بدون احداث سازه ذخیره از قبیل سد غیرممکن خواهد بود. در حال حاضر سدها جزو مؤلفه‌های اصلی منابع آب در کشورهای جهان بوده و یکی از مهم‌ترین موارد تأمین آب در کشور هستند. تاکنون در کشور 700 سد در حال بهره‌برداری و ساخت است که بیشتر این سدها اهداف شرب و صنعتی دارد و تعدادی از آنها با چند هدف هستند و برای تولید انرژی برق آبی از آنها استفاده می‌شود. افزایش جمعیت و نیازهای مصرف ضرورت نگهداری و تأمین آب را بیش از پیش می‌کند.