کجای برنامه فضایی قرار داریم؟

امروزه شاید کمتر کسی را بتوان یافت که از ارزش و کارکردهای صنعت فضایی بی‌اطلاع باشد. تمام کشورها سالانه هزینه‌های سنگینی برای استفاده از خدمات فضاپایه صرف می‌کنند و در این میان آنهایی که خود صاحب فناوری فضایی در هر سطحی هستند به تناسب همان سطح هزینه کمتر و حتی درآمد دارند.
طبق برخی آمارها در برخی سال‌های نه چندان دور بیش از 250 میلیون دلار در سال برای خرید خدمات فضاپایه از سوی کشور هزینه می‌شده است که رقم فعلی هرچند کمتر است اما باز هم بسیار قابل توجه است. این در حالی است که بودجه فضایی ایران در برخی سال‌های دولت یازدهم تنها 500 میلیارد تومان بوده است!
شاید دو دهه پیش صنعت فضایی برای برخی مسئولان سیاسی کشور جنبه ویترین علمی و فناوری داشت و کمتر به لزوم جدی گرفتن توسعه آن برای رفع نیازهای آتی توجه می‌شد اما امروزه دیگر بر همگان روشن شده که بدون استفاده از خدمات فضاپایه دچار مشکلات عدیده خواهیم شد. البته افراد خودباخته یا تنبل و راحت طلب در بین مسئولان همواره به‌دنبال حل نامعادله «تلاش کم و دستاورد بزرگ» با تزریق دلارهای نفتی برای خرید از خارج بوده و هستند اما برای کسانی که در دل جریان علمی و فنی کشور قرار دارند روشن است که اهداف برنامه فضایی ایران کاملاً دست یافتنی بود.  برای رسیدن به اهداف تصریح شده در سند نقشه جامع علمی کشور مصوب دی ماه 1389 و نیز سند جامع توسعه هوافضای کشور مصوب دی ماه 1391 که چندی پس از ورود جدی کشور به عرصه پرتاب ماهواره‌ها و تکمیل چرخه فناوری فضایی مورد تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته است، به‌عنوان برنامه‌ریزی فنی، قرار شده تا توانایی کامل پرتاب و به کارگیری ماهواره در 4 مدار طی 4 گام تثبیت شود. هدف نهایی در سند مذکور به کارگیری ماهواره‌های سنجشی با دقت بهتر از 10 متر و ماهواره مخابراتی در مدار زمین آهنگ است.
اهداف برنامه‌ریزی شده چه بود؟
در گام اول، مدار 250 در 375 کیلومتر بیضوی به‌عنوان مداری برای گام اثبات فناوری و اثبات قابلیت در نظر گرفته شد. چهار پرتاب موفق ماهواره‌های امید، رصد-1، نوید علم و صنعت و فجر با ماهواره‌بر سفیر-1 برای اجرای گام اول صورت پذیرفت. حداقل به همین تعداد (4 یا 6 مورد) پرتاب ناموفق نیز توسط سفیر-1 ثبت شد که تعدادی در دولت دهم و تعدادی در دو دولت تدبیر و امید در 8 سال گذشته رخ داد.
در سند مذکور در گام دوم مدار 500 کیلومتر دایروی با ماهواره‌بر سیمرغ (سفیر-2) در نظر گرفته شده است. برای این مدار ماهواره‌های مختلفی از جمله طلوع، پیام، ظفر، پارس-1 و ناهید-2 در نظر گرفته شدند. طول عمر مداری ماهواره‌هایی که در این مدار قرار می‌گیرند تا 5 سال است. در صورتی که طول عمر تجهیزات نصب شونده در ماهواره نیز به همین میزان باشد، می‌توان از حداکثر طول عمر مداری استفاده کرد در غیر اینصورت به سبب اتمام طول عمر تجهیزات، ماهواره عمر کمتری از 5 سال خواهد داشت.
طبق برنامه، گام دوم باید تا سال 1400 تثبیت شود. منظور از تثبیت، تزریق موفق ماهواره‌ها در این مدار و بهره‌برداری عملیاتی از آنها و بررسی نتایج و تعیین اصلاحیه‌های مورد نیاز در ماهواره‌بر و ماهواره‌ها و تکرار آنها است تا اطمینان از توانمندی عملی در مدار مذکور برای کلیه اجزای چرخه فناوری فضایی حاصل شود.
این در حالی است که با شروع پرتاب‌های ماهواره‌بر سیمرغ از سال 1396 و به قولی از 1395 تاکنون، موفقیت کاملی حاصل نشده هر چند که در هر پرتاب نسبت به پرتاب قبلی، روند بهبود درصد موفقیت کاملاً مشهود است. گام سوم برای تحقق اهداف سند توسعه هوافضا، مدار 1000 کیلومتری سنکرون یا هماهنگ با خورشید است. برای مدار 1000 کیلومتر ماهواره‌های نسبتاً سنگین با جرم بالاتر از 500 کیلوگرم یا ماهواره‌هایی سنگین با جرم 1000 کیلوگرم در مدار بالاتر از 600 کیلومتر در نظر گرفته شده است. طبق گفته‌های سال‌های اخیر مسئولان فضایی کشور، برنامه پرتاب‌های این مدار باید از سال 1400 وارد مراحل آزمایشی شده و تا سال 1402 الی 1404 این مدار نیز تثبیت شود. ماهواره‌بر در نظر گرفته شده برای این مدار سریر نام دارد که به گفته مسئولین، فناوری‌های اصلی آن تحقق یافته و مراحل ساخت آن در حال شروع است.
گام چهار و نهایی برای رسیدن به قابلیت بهره‌برداری کامل از فناوری فضایی تزریق ماهواره‌های کاربردی در مدار 36000 کیلومتر است که باید در سال 1407 تثبیت شود. برای این منظور از سال 1402 پژوهش‌های مختص آن شروع می‌شود که به طور عمده مربوط به ماهواره‌بر مختص آن به‌نام سروش است. برخی از ماهواره‌های مخابراتی خانواده ناهید در این مدار قرار می‌گیرند. ماهواره ملی مخابراتی نیز به‌عنوان هدف نهایی و بزرگ صنعت فضایی کشور در این مدار قرار می‌گیرد.
برای رسیدن به مدار زمین‌آهنگ 36000 کیلومتر یک نقشه راه طراحی شده که ابتدا به GTO - یک مدار ترنسفورمیش اوربیت -  احتیاج است.   این مدار حضیض یا کمینه ارتفاع پایین دارد و ابتدا محموله در این ارتفاع پایین در مدار مربوطه تزریق می‌شود و وقتی در طی مسیر عادی مداری خود به ارتفاع نهایی رسید با بلوک‌های انتقال مداری، از این مدار بیضوی به مدار دایروی تغییر وضعیت داده می‌شود.
لازم به ذکر است که تاریخ‌های ذکر شده در مورد گام‌های سوم و چهارم بر اساس گفته‌های مسئولان برنامه فضایی کشور در سال‌های اخیر است وگرنه زمانبدی مد نظر مسئولان در زمان تصویب سند ملی توسعه هوافضا که قبل از دولت تدبیر و امید صورت گرفته بسیار متفاوت بوده است.
طبق برنامه قبلی، ایران باید تا سال 1397 دو نمونه بعدی از ماهواره‌بر سیمرغ را نیز آزمایش می‌کرد که نام اولین نمونه بعد از سیمرغ در آن زمان سپهر معرفی شد که باید توان تزریق محموله 700 کیلوگرمی را در مدار 1000 کیلومتری داشته باشد.
در واقع برنامه‌ریزی کلان کشور به این شکل بوده بعد از سفیر و سیمرغ که توان آنها به مدار لئو یا ارتفاع پایین محدود می‌شود یک ماهواره‌بر دیگر براساس سیمرغ برای این مجموعه مدار طراحی شود که در آن زمان نام آن سپهر گذاشته شده بود. ماهواره‌بر سپهر برای اولین بار در 21 بهمن 1391 توسط رئیس وقت سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع، سردار فرحی به‌عنوان نسل بعدی خانواده سفیر یعنی سفیر-3 معرفی شد که توان تزریق محموله 700 کیلوگرمی را در مدار 1000 کیلومتری خواهند داشت. همچنین ماهواره‌بر دیگری به‌نام ققنوس توسط سرپرست اسبق سازمان فضایی ایران در 14 بهمن 1391 معرفی شد. وی مجدداً در 17 فروردین 92 ماهواره‌بر ققنوس را به‌عنوان یک ماهواره‌بر از نسل‌های بعد از سیمرغ نام برد. سرپرست اسبق سازمان فضایی در 13 اسفند 91 در مصاحبه‌ای با شبکه العالم نام ماهواره‌بر دیگر را نیز اعلام کرد. وی پس از معرفی ماهواره ایران‌ست-1 به‌عنوان اولین بستر ماهواره‌های پخش تلویزیونی گفت: «در قدم دوم که در سال 1396 محقق خواهد شد ماهواره ایران‌ست-2 را به فضا پرتاب خواهیم کرد، که مأموریت آن تثبیت فناوری‌ها و سامانه‌ها و انجام آزمایشی ماهواره اصلی ژئو خواهد بود. این ماهواره توسط ماهواره‌بر «سریر» که بعد از ماهواره‌بر سیمرغ طی 4 سال آینده توسعه خواهد یافت به فضا پرتاب خواهد شد. ماهواره ابتدا در مدار 250 کیلومتری توسط سریر پرتاب خواهد شد و بعد با استفاده از رانشگرها با تغییر شیب 31 درجه به مدار 36 هزار کیلومتری در موقعیت مداری ایران قرار خواهد گرفت. یک سال بعد از آن هم نسخه نهایی ایران ست به مدار ژئو پرتاب خواهد شد که دارای 2 ترنسپوندر خواهد بود و می‌تواند 5 شبکه تلویزیونی را تحت پوشش تمام وقت خود قرار دهد. وزن آن 250 کیلوگرم است و توسط ماهواره‌بر سریربه موقعیت 250 کیلومتری در مدار پارکینگ ارسال خواهد شد و بعد از طریق رانشگرها با تغییر شیب 31 درجه به موقعیت 12 و نیم درجه شرقی منتقل می‌شود.» رئیس وقت پژوهشگاه فضایی ایران نیز در 17 آذر 1392 اعلام کرد که از ماهواره‌بر فوق سنگین به‌نام سریر در سال 1394 بهره برداری می‌شود.
به علاوه در سال ۹۷ یعنی سه سال قبل، ایران می‌باید دو ترانسپوندر یا محموله مخابراتی با ظرفیت ۶۰ کانال ماهواره‌ای را بواسطه فناوری انتقال مداری، در یکی از نقاط مداری در اختیار ایران مستقر می‌کرد.
طبق مصاحبه‌های فوق، سپهر و سریر دو نسل بعد از سیمرغ بوده‌اند که باید تا سال 1394 حداقل پرتاب آزمایشی بدون محموله خود این ماهواره‌بر‌ها صورت می‌پذیرفت تا بتوانند بموقع و طبق برنامه در سال 1396 ماهواره‌های خود را با موفقیت در مدار تزریق نمایند. امری که امروز، رؤیایی برباد تدبیر رفته تلقی می‌شود. به گواه متخصصان و مدیران باسابقه صنعت فضایی، در صورت تخصیص بودجه کافی و اجرای بموقع آزمایش‌های ماهواره‌بر، سامانه انتقال مداری و ماهواره‌هایی که قرار بود زیرسامانه‌های مخابراتی فوق را آزمایش کنند این برنامه کاملاً دست‌یافتنی بود. این در حالی است که تا 2 یا نهایتاً 3 سال پیش، دولت با مشکلات بودجه‌ای همانند امسال مواجه نبود، بماند که اتلاف منابع و ریخت و پاش از ابتدای دولت تدبیر و امید جزو برنامه‌های ثابت آن در امور بودجه‌ای بوده است که حتی همین پول‌ها هم سهم برنامه فضایی کشور نشد.
به گفته دکتر فتح‌الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم که از باسابقه‌ترین افراد در صنعت موشکی و فضایی کشور نیز هست، تا آبان ۱۳۹۵ کمتر از ۱۰ درصد اهداف سند جامع توسعه هوافضای کشور محقق شده در حالی که زمان تحقق کامل سند، سال ۱۴۰۴ تعیین شده بوده که امروزه مشخص است رسیدن به این چشم‌انداز با نگاه واقع بینانه در بخش دولتی تا سال مذکور دست نیافتنی خواهد بود.
وی همچنین افزود که «از دو سال قبل به‌دلیل عدم تخصیص اعتبارات، فعالیت‌های فضایی ایران متوقف شده است.» این در حالی است که مصاحبه معاون وقت وزیر دفاع در ۵ شهریور ۱۳۹۱ نشان می‌داد در آن زمان برنامه فضایی ایران از زمان‌بندی خود جلوتر نیز بوده. در مصاحبه مهندس اسلامی که هم اکنون در دولت دوازدهم، وزیر راه و ترابری است تصریح شده بود که «با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌ها از گام‌های برنامه درازمدت فضایی جلوتر هستیم». وی همچنین افزوده بود «در ماه‌های آینده پایگاه جدید فضایی با نام امام خمینی(ره) به بهره‌برداری خواهد رسید»؛ اتفاقی که تقریباً ۵ سال بعد و در 1396 به طور رسمی محقق شد.
از اواخر دولت دوم محمود احمدی‌نژاد خصوصاً همان زمانها که بحث ارسال انسان به فضا توسط جمهوری اسلامی ایران در گفته‌های مسئولان دولت پررنگ شد، اهمیت پرداختن به نیازهای اصلی و اساسی صنعت فضایی کمتر شد. نشانه آن برگزار نشدن جلسات شورای عالی فضایی در حدود سه سال آخر دولت نامبرده است. دولت بعدی یعنی دولت حسن روحانی هم که اساساً نگاه‌ها به لبخند کدخدا بود، باشناخت دقیقی که از خواسته‌های غربی‌ها داشت، بی‌مهری به صنعت فضایی را هر روز بیشتر از دیروز در دستور کار قرار می‌داد به طوری که در کل 8 سال، حتی یک جلسه شورای عالی فضایی تشکیل نشد، با اینکه برنامه فضایی کشور در بالاترین سطوح برنامه‌ای تصویب شده و در اسناد بالادستی نظام، جایگاه شایسته‌ای داشت؛ در نتیجه این اقدام دولت مذکور، به حاشیه راندن یکی از برنامه‌های مهم نظام بود.
یک وجه مشترک هر دو رئیس‌جمهور سابق و اسبق، دستاویز قرار دادن برنامه فضایی برای امتیاز‌گیری در فضای سیاست خارجی و بین‌المللی بود. این در حقیقت خنجر زهرآگینی بر پیکر برنامه فضایی کشور بود زیرا در عمل مشخص شد که دشمن هم در مقابل این قدرتنمایی عرصه فضایی جبهه‌گیری کرده و کند شدن این برنامه را جزو خواسته‌های خود مطرح می‌کرد. البته همواره دشمن برنامه فضایی ایران را پوششی برای برنامه موشک‌های بالستیک عنوان می‌کرد اما کیست که نداند حجم وابستگی به خدمات فضاپایه در آینده‌ای که خود کشورهای غربی در حال ترسیم و راهبری آن بودند چقدر زیاد است و عقب افتادن ایران در این عرصه فضای باج خواهی و امتیازگیری بیشتری برای آنها ایجاد می‌کند.
تعدیل تعداد زیادی از نیروهای مهم و اثرگذار برنامه فضایی ایران در بخش های مختلف که به مهاجرت تعدادی از آنها به کشورهای خارجی منجر شد هم از دیگر ضربه‌های دولت حسن روحانی به برنامه مهم فضایی ایران بود؛ مشابه کاری که با نخبگان صنعت هسته‌ای کشور انجام شد.
لازم به ذکر است آنچه در دولت قبل بیش از همه آماج بی‌مهری قرار گرفت چه از نظر بودجه‌ای و چه از نظر دستورالعمل‌های تخریب کننده نیروی انسانی، بخش حامل‌های ماهواره یا ماهواره‌برها بود که تشابهات فناورانه با موشک‌های بالستیک دارند. از قضا همین بخش هم بود که سبب کند شدن سرعت رشد برنامه فضایی می‌شد زیرا از مدت‌ها قبل و حتی قبل از دولت احمدی‌نژاد کشورهای خارجی مشکلات متعددی برای پرتاب ماهواره‌های ساخت ایران ایجاد کرده بودند. این مجموعه مشکلات که پرتاب ماهواره سینا با سرنوشت نامعلوم توسط روس‌ها و توقیف ماهواره مصباح توسط ایتالیا از جمله مثال‌های بارز آن است سبب شد که جمهوری اسلامی ایران به توسعه ماهواره‌بر با توجه به تجربیات موشکی اقدام کند.
آنچه انجام شده است
سفیر-1 به‌عنوان یک ماهواره‌بر سبک برای مدار لئو که نقش اکتساب فناوری پرتاب و جدایش مراحل و تزریق محموله و ارتباط با ایستگاه را برعهده داشت و محموله‌های آن با جرم نهایتاً 60 کیلوگرم هم همگی تحقیقاتی و بستر آزمایش فناوری بودند اولین ماهواره‌بر عملیاتی شده ایران بود. این ماهواره‌بر اولین پرتاب خود را در سال 1387 انجام داد و تا انتهای 1391 چهار پرتاب اعلام شده داشت که سه مورد موفق بود.
بعدها اسنادی در مجلات خارجی منتشر شد که نشان می‌داد حداقل دو پرتاب ناموفق توسط سفیر-1 در 1391 صورت گرفته است اما دولت احمدی‌نژاد از اعلام نتایج این تلاش‌ها خودداری کرده بود. چندین پرتاب دیگر توسط سفیر-1 تا سال 1397 صورت گرفت که فقط پرتاب ماهواره فجر در سال 1393 موفق بود و بجز یک مورد که توسط دونالد ترامپ رئیس‌جمهور سابق امریکا افشا شد مابقی بدون هیچ انتشار رسانه‌ای به بایگانی تاریخ سپرده شد.
در سطح بعدی از نظر توان حمل محموله و ارتفاع مداری، ماهواره‌بر سیمرغ یا سفیر-2 قرار دارد که با توان حمل 250 یا 350 کیلوگرم به مدار لئو در ارتفاع 500 کیلومتری به جای 250 کیلومتری سفیر-1 حداقل از 1388 در دست توسعه بود. آزمایش نهایی آن به دولت یازدهم رسید اما به جای سال 1392 که اولین زمان پرتاب اعلام شده برای آن بود در بهار 1395 بدون سر و صدا آزمایش شد. به همین نسبت توسعه نهایی و بهره‌برداری از پایگاه پرتاب امام خمینی(ره) در حوالی سمنان نیز که در سال 1392 قابل بهره‌برداری بود تا سال 1396 به تعویق افتاد. بعد از آن پرتاب بایکوت شده در سال 95 سیمرغ هر سال یک پرتاب تا سال 1398 داشت که هر سه مورد هم ناموفق بود. جالب اینجاست که برخلاف اصول اثبات شده توسعه فضایی که لزوم عدم استفاده از ماهواره واقعی به‌عنوان محموله در ماهواره‌بری را که حداقل سه آزمایش موفق نداشته ، بیان می‌کند، دولت تدبیر و امید در تدبیری عجیب در هریک از سه پرتاب سال‌های 96 تا 98 یک ماهواره واقعی (در سطح پژوهشی و توسعه فناوری) را در سیمرغ قرار داد که به نابودی آنها و عدم بهره‌برداری از هزینه‌های چندین میلیارد تومانی هر کدام و از آن مهم تر وقت ارزشمند نخبگان درگیر این پروژه‌ها منجر شد. این ماهواره‌ها به ترتیب طلوع-1 ساخت صاایران از مجموعه وزارت دفاع، پیام ساخت دانشگاه امیرکبیر و ظفر-1 ساخت دانشگاه علم و صنعت بودند.
با وجود وعده‌های فراوان، آزمایش های بیشتر سیمرغ در سال 1399 و 1400 در دولت دوازدهم متوقف شد. شایعاتی در مورد انجام یک پرتاب ناموفق یا لغو شده در خرداد 1400 و پیش از انتخابات ریاست جمهوری وجود دارد که از سوی مسئولان تأیید یا تکذیب نشده است. اما آخرین خبر در مورد ماهواره‌بر سیمرغ و پرتاب آن در 9 دی 1400 است. تنها یک ماه و سه روز پس از تشکیل جلسه شورای عالی فضایی پس از حدود 11 سال در دولت سیزدهم یک سیمرغ دیگر که از سوی جانشین وزیر دفاع سردار فرحی، سیمرغ ششم و بهسازی شده نامیده شد با سه محموله پرتاب شد که این بار هم ناموفق بود اما باز هم بهبودهایی نسبت به دو پرتاب قبلی حاصل شد. در این پرتاب که برای اولین بار در جمهوری اسلامی ایران بیش از یک محموله در یک پرتاب قرار داده شد، سیمرغ توانست به سرعت 7350 متر بر ثانیه در ارتفاع 470 کیلومتری برسد که از پرتاب‌های قبلی بیشتر به سرعت فرار لازم برای قراردهی محموله در مدار نزدیک شد.
نکته مهم در باب اهمیت سیمرغ این است که این ماهواره‌بر علاوه بر اینکه وظیفه ارسال ماهواره‌های مهم در رده جرمی بسیار بیشتر از سفیر را برعهده داشت که هر یک قرار بود چندین فناوری مهم لازم در جهت اهداف کلان برنامه فضایی را آزمایش کنند، خود گام میانی در جهت رسیدن به ماهواره‌برهای سنگین بعدی بود که قرار است اولین محموله‌های عملیاتی با عمر چندین ساله را به مدارهای بالا ارسال کنند.
همچنین دو مأموریت مهم آزمون پرتاب چند ماهواره در یک پرواز و نیز آزمون پروازی ماژول انتقال مداری که برای رسیدن به مدارهای ارتفاع بالا بسیار ضروری است هم برعهده سیمرغ قرار داشته است. دلایل دقیق عدم موفقیت سیمرغ در این پرتاب‌ها رسانه‌ای نشده اما گفته‌های مسئولان این برداشت را ایجاد می‌کند که مشکل موتور مرحله دوم سبب نرسیدن ماهواره‌بر به سرعت کافی برای مدار مد نظر شده است.در سال 1399 ماهواره‌بر سه مرحله‌ای ذوالجناح آزمایش اول خود را با موفقیت پشت سر گذاشت. این ماهواره‌بر دارای دو مرحله سوخت جامد با قطر 1.5 متر و یک مرحله سوم سوخت مایع است که برای حمل ماهواره‌هایی با جرم حدود 200 تا 220 کیلوگرم تا مدار 500 کیلومتری طراحی شده است.
قرار است دو پرتاب آزمایشی دیگر با ذوالجناح انجام شود که تا کنون خبری از آن نیست اما احتمال انجام شدن آزمایش دوم آن در سال‌جاری و نهایتاً تا پایان دهه فجر 1400 قوی ارزیابی می‌شود. با توجه به اینکه سوخت جامد مزیت‌هایی در زمینه به کارگیری نسبت به سوخت مایع دارد و اینکه مرحله سوم ذوالجناح همان مرحله دوم سفیر است که عملکرد قابل قبولی در مقایسه با مرحله دوم سیمرغ داشته، ذوالجناح امیدها را برای پرتاب سریع صف انبوه ماهواره‌های در انتظار قرارگیری در مدار زنده کرده است تا زمانی که سیمرغ هم به قابلیت کافی برای آزمایش مجدد برسد. یکی از سؤالات پیرامون برنامه فضایی ایران همین عدم استفاده از سوخت جامد  طی حدود یک دهه گذشته است. با وجود این ساخت انواع موشک‌های بالستیک با قابلیت اطمینان و نیروی رانش بالا است که بارها در رزمایش ها آزمایش شدند. عجیب است که صنعت فضایی طی 15 سال گذشته به سراغ استفاده از سرزیر این بخش از دانش موشکی نرفته و بر استفاده از ماهواره‌برهای سوخت مایع سفیر و سیمرغ اصرار داشته؛ در حالی که اگر موشک سجیل مبنای توسعه یک ماهواره‌بر قرار می‌گرفت یا از موتور موشک های فاتح برای به کارگیری در کنار سفیر به‌عنوان بوستر جانبی استفاده می‌شد شاید کمبودهای ناشی از آماده نشدن ماهواره‌بر سیمرغ هم تا حدود زیادی جبران می‌شد.
ماهواره‌برهای بعدی
در رده‌های بعدی قرار بود ماهواره‌بر سریر در سال 1400 یا 1401 اولین پرتاب آزمایشی خود را سپری کند که با وضعیت فعلی نتایج عملکرد سیمرغ، ممکن است این برنامه هم عقب افتد؛ حتی خبری از ساخت اولین نمونه ماهواره‌بر سریر هم در دست نیست.
سریر برای حمل محموله‌های تا 1000 کیلوگرم به مدارهای تا 1000 کیلومتر طراحی شده است و اولین ماهواره‌بری خواهد بود که ماهواره‌های عملیاتی مدنظر در مسیر رسیدن به ماهواره‌های سنجشی و مخابراتی و تلویزیونی نهایی برنامه فضایی فعلی ایران را به فضا ارسال می‌کند. به کمک ماژول انتقال مداری، ارسال ماهواره تا مدارهای بالا حتی 20000 کیلومتر نیز توسط سریر ممکن است. در ادامه ماهواره‌برهای سنگین سروش1 و 2 قرار دارند که به ترتیب محموله‌های 11 تن و 21 تن را به مدار لئو خواهند برد. انتقال ماهواره‌های عملیاتی به مدار برای قرارگیری در مدار زمین آهنگ یا ژئو سنکرون و نیز انتقال منظومه‌های ماهواره‌ای به طور عملیاتی هم برعهده این دو ماهواره‌بر است.
برای استفاده از سروش-2 و استفاده عملیاتی از سروش-1 باید پایگاه پرتاب فضایی در مجاورت دریا در جنوب کشور ساخته شود و نیز موتورهای مخصوص و سازه‌های قطر بالا مربوط به این دو ماهواره‌بر.
پایگاه پرتاب فضایی جنوب که احتمالاً در حوالی چابهار ساخته خواهد شد از طرح‌هایی است که در حوالی سال 1390 تصویب شده است اما متأسفانه در 8 سال اخیر طبق اطلاعات موجود هیچ اقدام عملی برای آن صورت نگرفته و این هم یکی از عقب افتادگی‌های برنامه فضایی ایران است. لازم به ذکر است که اگر این پایگاه ساخته می‌شد حتی ماهواره‌برهای سیمرغ و ذوالجناح و سریر هم می‌توانستند کارایی بهتری با پرتاب از آن داشته باشند.
وضعیت پیش رو
با تمام فراز و نشیب‌هایی که در این گزارش تنها مرور سریعی بر آنها شد جلسه شورای عالی فضایی به ریاست سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور جدید پس از وقفه‌ای 11 ساله برگزار شد. پیش از این جلسه رئیس‌جمهور بازدیدی طولانی از نمایشگاه اختصاصی که برای معرفی دستاوردهای فعلی و برنامه‌های آتی صنعت فضایی کشور ترتیب داده شده بود انجام داد.
تصاویر منتشر شده از این بازدید هم حاوی نکات جالبی بود. از آن جمله مشاهده شدن اطلاعاتی مبنی بر وجود 5 ماهواره فجر است که زمان مرتبط به آنها از سال 2012 تا 2015 عنوان شده که حدوداً قابل تطبیق به سال‌های 1391 تا 1394 است. پرتاب طلوع-1 در سال 2017 یعنی همان سال 1396 هم تصریح شده است.
همچنین ماهواره‌ای به‌ نام تدبیر که ظاهراً در سال 1392 پرتاب شده اما خبری از آن منتشر نشده و جالب اینکه ظاهری کاملاً مشابه با ماهواره نوید علم و صنعت دارد که در سال 1390 پرتاب شده بود. همچنین پلتفرم ماهواره‌ای ایران باس-150 که یکی از بسترهای آزمایش فناوری‌های اصلی ماهواره‌های سنجشی ایران است با وجود طراحی در سال 1395، برای پرتاب در سال 1402 در نظر گرفته شده که آن هم به علت عقب افتادن برنامه فضایی ایران در عرصه ماهواره‌برها است.
آنچه پیش روی دولت سیزدهم قرار دارد یک برنامه فضایی تدوین شده براساس واقعیات و منطق درست است که به شیوه‌ای نادرست اجرا شده. صف انبوه ماهواره‌هایی که باید پرتاب می‌شدند تا با آزمایش عملی آنها در مدار، گام‌های لازم برای طراحی بهتر ماهواره‌های عملیاتی اصلی براساس تجربیات کسب شده برداشته شود؛ تجربیاتی از عملکرد زیرسامانه‌های مختلف تصویربرداری و مخابراتی و تولید و مدیریت توان الکتریکی و کنترل حرارت و عایق‌بندی و مقاومت در برابر تشعشعات فضایی و تراستر تغییر ارتفاع مداری و پنل های خورشیدی باز شونده و....
در نتیجه دولت سیزدهم باید تصمیم اساسی خود را برای چگونگی برخورد با برنامه فضایی از هم اکنون روشن کند تا این برنامه به همان شکل 8 سال اخیر به‌صورت خزنده و به قول وزیر ارتباطات با 10 درصد توان پیش خواهد رفت و همچون 11 سال اخیر وجه المصالحه مسائل سیاست خارجی قرار خواهد گرفت یا نه، به‌صورت عملیاتی در جهت رسیدن به قابلیت‌های عملیاتی و کاربردی و تجاری هدایت خواهد شد؛ در صورت دوم، دولت محترم علاوه بر تخصیص بودجه کافی، لازم است تا از هرگونه گره زدن برنامه فضایی با مسائل خارجی پرهیز کرده و حتی برنامه مدون و زمان‌بندی شده‌ای را برای هر یک از گام‌های مهم این برنامه شامل ماهواره‌برها و پایگاه پرتاب جنوب عنوان کرده و برای رسیدن به آن تلاش کند و با اجرای هر گام هم اطلاع‌رسانی شفاف برای مردم داشته باشد.
به علاوه باید اعتراف کرد که عقب افتادگی طولانی مدت برنامه فضایی ایران تنها با تزریق بودجه بالا شتاب نخواهد گرفت بلکه برای حل مشکل نیروی انسانی مجرب قابل استفاده در این برنامه و نیز جبران عقب افتادگی زمانی باید استفاده حداکثری از توان بخش خصوصی و همه بازیگران عرصه فضایی انجام شود. در واقع بخش فضایی سازمان صنایع هوافضا با یک نگاه جهادی و فرابخشی باید بازیگران مختلف حاضر در کشور را به یاری طلبیده و از برداشتن تمام بار مسئولیت به تنهایی پرهیز کند. بخش‌های دیگر برنامه فضایی ایران مانند توسعه ماهواره‌ها کمتر در معرض آسیب قرار گرفت زیر خود ماهواره به تنهایی اثری در افزایش توان فضایی کشور نداشته و این برای دشمنان از روز روشن تر بوده و به همین جهت فشاری در جهت توقف توسعه ماهواره‌ها به دولت‌های قبلی نیاوردند. اما در زیرسامانه‌های ماهواره‌ای ایران نیاز به جذب فناوری‌های خارجی برای شتاب بیشتر برنامه و عملکرد بهتر ماهواره‌های عملیاتی خود دارد؛ در حالی که زمان تحقق کامل سند برنامه فضایی کشور سال ۱۴۰۴ تعیین شده بوده که امروزه مشخص است رسیدن به این چشم‌انداز با نگاه واقع بینانه در بخش دولتی تا سال مذکور دست نیافتنی خواهد بود. رئیس‌جمهور در جلسه شورای عالی فضایی به همین نکته اشاره کرده و درخواست کرده تا راهکاری برای محقق شدن اهداف سند تا 1404 اندیشیده شود. امید می‌رود که دولت سید ابراهیم رئیسی با توجه صحیح و مدیریت جهادی و به کارگرفتن نیروهای جوان و با انگیزه و کنترل سختگیرانه بر تصمیمات کلان مدیران دولتی ریشه‌دار در برنامه فضایی در قالب تشکیل منظم جلسه شورای عالی فضایی و البته مقدم دانستن مسائل فنی و ایمنی بر سایر موارد به سرعت گرفتن هرچه بیشتر این برنامه در مسیر درست خود کمک کند که نتایج آن نه در آینده دور بلکه خیلی زودتر آشکار خواهد شد.