گفت‌و‌گو از نگاه اسلام

آزاده سهرابی
روانشناس
انسان ویژگی‌های بسیاری برای اشرف مخلوقات شدن دارد اما بدون شک یکی از مهارت ‏هایی که خدا به انسان هدیه داده تا او متمایز از همه گونه‌های بشری شود مهارت گفت‌و‌گو و ‏انتقال آسان‌تر پیام و افکار و احساساتش است.‏
اهمیت و جایگاه سخن گفتن تا به حدی است که خداوند در سوره الرحمن بعد از یادآوری ‏نعمت «خلقت»، به نعمت «بیان» اشاره کند: خَلَقَ الْإِنْسَانَ (انسان را آفرید) عَلَّمَهُ الْبَیانَ (به او بیان آموخت)‏
حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «اَلْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ (شخصیت آدمی در زیر زبانش ‏مخفی است.)
واقعیت این است که جاری شدن کلمات بر زبان بیان‌کننده‌اش بار مسئولیتی دارد که حتی ‏خداوند در قرآن فرموده است: «هر کلمه‌ای که آدمی تلفظ می‌کند، در محضر فرشته‌ای است ‏که آن را ضبط می‌کند و در روز قیامت انسان باید نسبت به آن پاسخگو باشد»
اما اسلام برای سخن گفتن چه توصیه‌هایی کرده است؟ شاید مهم‌ترینش را باید در سوره انفال ‏دید؛ جایی که خداوند می‌فرماید: «گفت‌و‌گوی شایسته توجه و پیروی ، آن است که زمینه سعادت و ‏حیات شنوده را فراهم نماید.»‏
و باز هم از مهم‌ترین توصیه‌های قرآن این است که افراد به سخنان خود عمل کنند و در واقع ‏در سوره صف و بقره کسانی را که سخن و عملشان یکی نیست  ملامت کرده است.‏
در نگاه دین «باید صحبت با عمل تأکید شود و شخص گوینده عامل به آن باشد». همین دو ‏توصیه بهترین مسیر روشن را در گفت‌و‌گوها باز می‌کند. اگر سخنی می‌گویید که جز رنج و ‏عذاب شنونده ندارد باید از آن پرهیز کرد، اگر آنچه می‌گوییم در عمل ما جاری نیست باید از ‏آن پرهیز کرد. ‏
مخاطب شناسی و مثبت اندیشی و پرهیز از حریم شکنی و زشت گویی و پرهیز از تظاهر نیز ‏به کرات در دین اسلام در وقت سخن گفتن به آن توصیه و سفارش شده است. همه اینها را که ‏جمع بزنیم می‌بینیم گرچه سخن گفتن هدیه‌ای از جانب خدا به بشر است اما این هدیه آداب و ‏قوانینی برایش در نظر گرفته شده است. در عرصه روان‌شناسی نیز اندیشمندان برای رساندن ‏افراد به گفت‌و‌گوی سازنده که سازنده رابطه‌هاست تلاش‌ها و توصیه‌های بسیاری کرده‌اند. ‏گاه اگر نیک بنگریم ریشه این سخنان به یک نقطه که فطرت آدمی است بر می‌گردد. نخستین ‏شرط برقراری ارتباط مؤثر در پناه کلام و رفتار گوینده (بیان غیرکلامی) رعایت ادب و حفظ ‏احترام مخاطب است و کدام یک از ما هستیم که دوست داشته باشیم دیگری با پرخاش و ‏درشت گویی با ما سخن بگوید؟ و مگر نه این است که حضرت علی(ع) فرمودند: «آنچه برای ‏خود نمی‌پسندی برای دیگری نیز نپسند»!‏
شاید بپرسید انسان است دیگر و هزار درد و مشکل ممکن است در هر موقعیتی نتواند در ‏آن آرامش درونی باشد که در کلامش منعکس شود. درست است. اینجاست که «سکوت» ‏توصیه می‌شود که گاهی از هر کلامی در ایجاد ارتباط مؤثر‌تر است. ‏
این یک واقعیت است که در همین سلسله نوشتار هم به آن اشاره شد که ما سخن گوینده را از‏دریچه ذهنی خود عبور می‌دهیم و می‌شنویم. یعنی گاه فیلترهای ذهنی ما به شکل واضحی ‏بر آنچه از کلام طرف مقابل فهم می‌کنیم مؤثر است به گونه‌ای که میان آنچه فرد می‌گوید و ‏آنچه ما می‌شنویم تفاوت‌های زیادی وجود دارد و اینجاست که توصیه به داشتن مثبت نگری ‏در تفسیر کلمات گوینده به میان می‌آید. حضرت علی(ع) در این باره می‌فرماید: «کار برادر‌‏دینی ات را بر زیباترین شکل بنا نما وهرگز نسبت به سخن برادرت گمان بد مبر، در حالی ‏که می‌توانی توجیه نیکی برای آن بیابی.»