توان علمی ایران در ساخت واکسن محک خورد

فریبا خان‌احمدی
  روزنامه نگار
اگر در ماه‌های گذشته و بخصوص اوج پیک دلتا کشورهایی که برای تولید واکسن کرونا با ایران حاضر به مشارکت بودند، کمتر از انگشتان یک دست بود اما الان می‌توانیم به جرأت مدعی شویم که خط تولید انواع واکسن‌های کرونا با پلتفرم‌های مختلف در کشور پشت سر هم واکسن تولید می‌کنند. از 6 نوع واکسنی که مجوز کارآزمایی بالینی فاز سه را از سازمان غذا و دارو اخذ کرده‌اند هم اینک 4 نوع از این واکسن‌ها از جمله پاستوکووک، برکت، اسپایکوژن و اخیراً کووپارس وارد سبد واکسیناسیون شده‌اند و دو واکسن فخرا و نورا نیز مراحل پایانی کارآزمایی بالینی فاز سوم را پشت سر می‌گذارند تا بزودی سبد واکسن‌های تزریقی کشور را متنوع‌تر کنند. اینها همه نشان از توان علمی و اجرایی کشور است که در صفحات این ویژه‌نامه به آن پرداختیم.
از همان روزهای نخست که زمزمه‌های معرفی انواع واکسن‌های ایرانی از سوی مقامات بهداشتی کشور شروع شد برخی‌ها تولید واکسن کرونا از چند مسیر مختلف را اقدام خردمندانه‌ای عنوان کردند. موافقان معتقدند، گرچه ممکن است برخی واکسن‌ها به تولید انبوه نرسد اما مسیری که طی شده و دانشی که به دست آمده ظرفیت ارزشمندی برای کشور بوده است. از سوی دیگر مخالفان تولید انواع واکسن در ایران بر این باورند که چرا چندین پلتفرم مختلف به‌صورت همزمان در کشور مورد بررسی قرار گرفته و این اتلاف منابع است. از طرفی نیاز کشور به واکسن کرونا، حدود ۱۶۰ میلیون دوز است و با وجود پیش‌بینی‌های اولیه برای نیاز به تزریق دوز سوم این میزان به ۲۴۰ میلیون دوز می‌رسد. بنابراین دست تولید کننده‌های داخلی برای پیش فروش کردن واکسن‌های شان خالی می‌ماند. این در حالی است که وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در پاسخ به چنین گلایه‌هایی عنوان کرده است: «ما قانونی نداریم که اگر متقاضی برای ساخت واکسن مراجعه کرد از ارزیابی و نظارت آن امتناع کنیم. از این رو متقاضی به ما مراجعه می‌کند و درخواست خود را ارائه می‌دهد و ما ارزیابی می‌کنیم که پلتفرم ارائه شده قابلیت ادامه تحقیق را دارد یا خیر.» با همه اینها در شرایط فعلی سبد واکسیناسیون داخلی گسترده است و همگی یک هدف را دنبال می‌کنند، رفع نیاز کشور به جهت تأمین واکسن کرونا برای ایرانی ها. در همین زمینه با دکتر مجید مختاری عضو کمیته علمی کشوری مقابله با کرونا و عضو کمیته فنی واکسیناسیون کووید19 درباره نکات مثبت و منفی تعدد واکسن‌های ایرانی گفت‌و‌گو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید؛

ایران جزو معدود کشورهایی بود که تولید واکسن کرونا را از چند مسیر مختلف دنبال کرد. به نظر شما آیا تولید واکسن کرونا در پلتفرم‌های مختلف در ایران لازم بود؟
از اول در جریان جزئیات تولید واکسن کرونا در ایران هستم و باید بگویم که در جلسه اولی که با حضور وزیر سابق بهداشت داشتیم واکسن‌های داخلی هنوز تولید نشده بودند و 13 شرکت درخواست داشتند که واکسن تولید کنند که برخی‌ها فقط یک اتاقک داشتند. برای همین انتقادم به وزیر بهداشت قبلی این بود که چرا دانش واکسن، ویروس شناسی و مجموعه تولید و امکانات مالی را برای تولید یک یا دو واکسن ملی جمع نکنیم؟ چرا باید هر کسی دوباره کاری کند و معلوم هم نباشد آیا نتایج آن به اثبات می‌رسد یا نه؟  ولی درخواست 13 شرکت برای تولید واکسن کرونا با استفاده از بودجه و امکانات دولت و تأمین ارز مواد اولیه در کشور ما امکانپذیر نیست. با همه اینها معتقدم، تولید انواع واکسن با پلتفرم‌های مختلف ایرادی ندارد بلکه آنچه مهم است مدیریت صحیح در این زمینه است.
 برخی از پلتفرم‌ها می‌توانند کارآمدتر از پلتفرم‌های مختلف باشند از طرفی ترکیب واکسن‌های مختلف نیز از نظر علمی اشکالی ندارد. بنابراین مدیریت صحیح منابع، علمی بودن فاز تحقیقاتی، ضرورت اصلی تهیه و توزیع واکسن‌ها به بازار است.
کشورهای پیشرفته، صنعتی و متمول نیز به تولید یک واکسن اکتفا نکرده‌اند؛ برای مثال امریکا دو واکسن با پلتفرم‌: ام‌آر‌ان‌‌ای دارد و واکسن‌های دیگری را هم تولید کرده که البته استفاده نکرده‌اند. در واقع نمی‌توان به تولید انواع واکسن با پلتفرم‌های مختلف در کشور ایراد گرفت چون نشان می‌دهد، از نظر دانش فنی و سیاسی در مسیر خودکفایی هستیم. از طرفی در برهه‌ای ما واکسن در ایران نداشتیم و تعداد واکسن‌های ورودی به کشور نیز کم بود بعدها و بتدریج واکسن سینوفارم 80درصد سبد واکسیناسیون ما را شکل داد. یادمان باشد که واکسن چینی بیش از 50 درصد از سهم واکسن‌های تزریق شده در دنیا را به خودش اختصاص داده است، با این حال چین نیز واکسن‌های متفاوتی ارائه کرد، روسیه نیز چند نوع واکسن را کارآزمایی کرد و بعد از تولید اسپوتنیک یک، در نهایت با ساخت اسپوتنیک لایت سطح کیفی تولید واکسنش را ارتقا داد. تجربه جهانی نشان می‌دهد که از لحاظ علمی ایرادی نسبت به تولید واکسن با پلتفرم‌های مختلف از سوی کشورها وارد نیست به شرطی که پرت منابع نباشد و با مدیریت صحیح و حمایت شدید دولت از واکسن سازهای داخلی کار به پیش رود نه اینکه وسط راه واکسن ساز‌ها را تنها بگذاریم و تولیدات‌شان در انبارها خاک بخورد.

آیا طرح مطالعاتی واکسن کرونای جدید هم در کشور وجود دارد یا خیر؟
دو شرکت از نظر ساخت واکسن با پلتفرم «MRNA» بسیار پیشرفت کرده‌‌اند و به پشتیبانی و حمایت ملی نیاز دارند. طراحی هر دو واکسن ایرانی بسیار پیشرفته است و این باعث افتخار است که شرکت‌های دانش بنیان، بسیار عالی در سطح جهانی روی تولید واکسن‌های MRNA کار می‌کند. حمایت از اینها باعث می‌شود تکنولوژی MRNA در کشور رشد کند چون پلتفرم MRNA می‌تواند درآینده در تولید واکسن‌های متفاوت حتی واکسن ضد سرطان کاربرد داشته باشد. از طرفی پلتفرم این نوع واکسن‌ها به گونه‌ای است که واکسن اولیه نسبت به جهش‌های ویروسی، سریع‌تر بازمهندسی می‌شود به همین دلیل است که به عنوان مثال مدرنا و فایزر برای طراحی واکسن MRNA اُمیکرون دست به کار شدند که نزدیک به فاز مطالعات انسانی است. اینکه آیا استفاده از این واکسن‌ها لازم خواهد بود یا خیر، بحث مهم اپیدمیولوژی و ویروس‌شناسی است. البته با سرعتی که اُمیکرون دارد، رفتار ویروس در آینده نزدیک به ما نشان خواهد داد که آیا واقعاً نیاز به بازمهندسی واکسن‌ها خواهد بود یا نه؟ با این حال مدیر ارشد فایزر اعلام کرده این واکسن را تولید کردیم و به مطالعه رساندیم. اینکه نیاز خواهد بود یا نه، در آینده مشخص خواهد شد. اما با این وسعت شیوع اُمیکرون تمامی واکسن‌های اُمیکرون تا آخر مارس در دسترس خواهد بود.

بحثی که این روزها بیشتر مطرح می‌شود این است که آیا با هر جهش و تغییر ماهیت ویروس کرونا می‌خواهیم برای هر سویه یک واکسن بسازیم؟
ببینید اینکه همیشه از جهش ویروس عقب هستیم، نکته مهمی است اما در حال حاضر همه واکسن‌های موجود از هر پلتفرمی که باشند اینطور نیست که کارایی پایین داشته باشند. همین واکسن‌های در دسترس در برابر اُمیکرون در ایران کارایی دارند. مطالعه اخیر واکسن سوبرانا در کوبا اثبات کرده که این واکسن حتی 90 درصد مقابله با سویه اُمیکرون را پوشش می‌دهد. اثربخشی همه واکسن‌های موجود در ارتباط با بستری و انتقال به آی‌سی‌یو و مرگ‌و‌میر در سویه اُمیکرون کاملاً ثابت شده است.

گاهی انتقاد می‌شود که چرا ایران همه انرژی خود را صرف تولید یک واکسن نکرد و برخی شرکت‌های تولیدی به دلیل استفاده از یک نوع پلتفرم مثلاً ساخت واکسن‌های پروتئین نوترکیب موازی کاری می‌کنند؟
این حرف کاملاً درست است. شرکت‌هایی که پلتفرم مشابه داشتند می‌توانستند منابع را جمع کنند و حتی شاید کار بهتری ارائه دهند اما آیا دوباره کاری و اتلاف منابع است؟ البته این را هم باید در نظر بگیریم که پلتفرم واکسن‌های پروتئین نوترکیب شبیه هم است اما اجزای ترکیبی داخل واکسن متفاوت است و واکسن‌ها کامل شبیه هم نیستند. برای مثال مطالعات مربوط به واکسن اسپایکوژن با مطالعات واکسن‌هایی با پلتفرم پروتئینی نوترکیب مشابه نبوده است. در ایران مطالعات وسیعی روی واکسن‌ها انجام شده که متدولوژی هر کدام شان متفاوت بوده است و ایمنی‌زایی واکسن‌ها با اختلاف 5 تا 10 درصد تفاوت عمده‌ای با هم ندارد.
به نکته مهمی اشاره کردید، اینکه این همه حرف و حدیث درباره ایمنی‌زایی واکسن‌ها و انتخاب نوع واکسن برای تزریق وجود دارد، به‌خاطر 5 تا 10 درصد اختلاف است؟ به نظر می‌رسد با این رقم برای مثال واکسن آسترازنکا تفاوت عمده‌ای از نظر ایمنی‌زایی با واکسن‌های دیگر ندارد.
درست است که تفاوت در حد 5 تا 10 درصد است ولی در حوزه بستری و آی‌سی‌یو و مرگ‌و‌میر بیماران حتی یک درصد ایمنی‌زایی هم مهم است. اگر یک واکسن نسبت به دیگری برتر و مورد وثوق بیشتری است در ارتباط با بستری در بیمارستان و آی‌سی‌یو و میزان مرگ‌و‌میر آن است.

چندی پیش یکی از تولیدکننده‌های واکسن داخلی اعلام کرد واکسن‌ها روی دست‌شان مانده و وزارت بهداشت هیچ نیازی برای پیش خرید واکسن نمی‌بیند. حتی اعلام شد که تولید واکسن فخرا متوقف شده و سخنگوی شرکت سازنده، علت آن را نبود متقاضی داخلی و بی‌اعتنایی وزارت بهداشت عنوان کردند. چرا وزارت بهداشت واکسن‌ها را پیش‌خرید نکرد و به‌رغم اینکه قول داده بودند که در فاز سوم کارآزمایی بالینی پیش خرید می‌کنند، اما این کار را نکردند؟
من یک فرد مستقل علمی و دانشگاهی هستم که افتخار این را داشتم با کمیته علمی کرونا و همچنین کمیته علمی واکسن کار کنم ولی هیچ گونه دخالتی به مسائل سیاسی و اقتصادی و سیاستگذاری ندارم و متأسفانه اطلاعاتی برای جواب دادن به این سؤال ندارم. اما چرا از این واکسن‌ها استقبال نشده و دلیلش چه بوده باید بگویم واضح است، پتانسیل زیادی در داخل کشور داریم (امید داریم کووید زودتر از زمین رخت ببندد یا شکلش عوض شود) اگر این مسأله ادامه پیدا کند، شرکت‌های ایرانی با ارائه مقاله نتایج کارآزمایی‌های بالینی به سازمان بهداشت جهانی این ظرفیت و توان را دارند که واکسن‌های ایرانی را صادر کنند. خیلی از این شرکت‌های داخلی نگاه شان به صادرات است. یادمان نرود کشورهای منطقه از جمله پاکستان، عراق، یمن و سوریه بسیار کشورهای خطرخیزی هستند و واکسیناسیون در این کشورها درصد بالایی نداشته است. علاوه بر صادرات می‌توان با افزایش توانمندی شرکت‌های داخلی به این کشورها واکسن اهدا کنیم و کشورهای پرخطر را واکسینه کنیم، چرا که در میان مدت به نفع خود ماست و می‌توانیم بیماری را در سطح وسیع‌تری کنترل کنیم. با وجود همه انتقادات، عملکرد ایران به عنوان کشوری که تحریم‌های بسیار متفاوتی را تجربه کرد عملکردش در حوزه واکسیناسیون نسبت به دیگر کشورها بسیار عالی است. درصد واکسیناسیون دوز اول و دوم و سوم در ایران واقعاً در حد بی نظیر است. مخصوصاً افراد بالای 50 ساله که در حد 94 درصد هر دو دوز واکسن را دریافت کرده‌اند و در حال دریافت دوز سوم هستند.
 الان پوشش واکسیناسیون ایران به بیشتر از این رقم هم خواهد رسید باید به جلو نگاه کنیم شاید بتوانیم با تجربه فعلی از پیک‌های بعدی در آینده پیشگیری کنیم حتی در زمان حال.

یکی از انتقادات، تولید انواع مختلف واکسن کرونا در ایران پرداخت ارز به تولیدکننده‌های داخلی بود. اینکه چرا دولت به جای صرف این هزینه‌ها، پول را برای واردات واکسن اختصاص نداد؟
آن چیزی که واضح است مردم ایران بسیار فرهیخته و در تماس با دنیای مدرن و اطلاعات دست اول هستند. همواره باید به خواست و اراده مردم و اطلاعات‌شان احترام بگذاریم و درست و با صداقت با مردم صحبت کنیم. آنچه مهم است در یک برهه زمانی دنیا در ارتباط با واکسن به ما پشت کرد و همین شرکت‌های داخلی مجبور بودند دریک رقابت بسیار شدید وارد این گود شوند. راه دیگری نبود بجز اینکه تجمیع منابع کنیم که احتمالاً اتفاق نیفتاده در ازایش واکسن سازهایی در ایران داریم  که در صد سال اخیر در دنیا خودشان را اثبات کرده‌اند. برای مثال واکسن‌های ساخت انستیتو پاستور ایران و مؤسسه سرم سازی رازی به آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه صادر می‌شود. ما یکی از کشورهای بسیار خوب واکسن ساز دنیا هستیم. ما نمی‌توانستیم ساکت بنشینیم و در انتظار واردات باشیم. بنابراین هر دو مسیر درست بود؛ هم واردات و هم طراحی و تولید واکسن در کشور. اینکه مدیریت شاید مطلوب نبوده بحثی متفاوت است.