درهای باز «خانه‌های خلاق» روی جوانان خلاق

حمیده امینی فرد
خبرنگار
به آخرین آماری که  رصدخانه مهاجرت ایران اعلام کرده است، دقت کنید: «در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۹ تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در تراز ۵۰ هزار دانشجو ثابت مانده است. این درحالی‌است که  سهم دانشجوفرستی ایران از کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از سال ۲۰۱۲ روندی کاهشی داشته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است. در میان گروه‌های مورد بررسی به ترتیب المپیادی‌ها با ۳۷.۲ درصد، مشمولین بنیاد با ۲۵.۵ درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵.۴ درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند و جالب اینکه در این میان، ۴.۴ درصد از المپیادی‌ها، ۳.۷ درصد از مشمولین تحت پوشش بنیاد و ۲.۶ درصد از رتبه‌های برتر کنکور که پیشتر از کشور خارج شده بودند، هم به ایران بازگشته‌اند. آن طور که پرویز کرمی سخنگوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری می‌گوید، هم اکنون 3 هزار و 500 نخبه ایرانی از 100 دانشگاه برتر دنیا به ایران برگشته‌اند و البته در کسب وکارهای دانش بنیان و خلاق مشغول به‌کار شده‌اند.برخلاف موج رسانه‌ای و تبلیغات گسترده‌ای که درباره مهاجرت نخبگان ایرانی در طول این سا‌ل‌ها انجام شده، اما ایران هیچ زمانی در رتبه زیر20 در بین کشورهای مهاجر فرست قرار نداشته است، هم اکنون تقریباً یک درصد از دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تحصیل می‌کنند که در مقایسه با میانگین بین‌المللی (3 درصد) رقم پایینی است. در سال 1979 و پیش از انقلاب اسلامی، ایران رتبه اول را از نظر تعداد دانشجویان خارجى در امریکا داشت، یعنی 57 هزار نفر. در حالی که اکنون با حدود 12 هزار دانشجو در امریکا رتبه دوازدهم را دارد. ایجاد اشتغال بویژه در کسب و کارهای دانش بنیان یکی از مهم‌ترین ابزارهای انگیزشی برای بازگشت نخبگان محسوب می‌شود. گفت‌وگوی ما با پرویز کرمی، سخنگوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری را درباره اقداماتی که تاکنون انجام شده و دستاوردهایی که در این حوزه به دست آمده را  می‌خوانید؛

اگر بخواهیم به سهم شرکت‌های دانش بنیان در تولید ناخالص ملی برسیم، چه عددی را اعلام می‌کنید؟ و آیا از نظر شما این سهم قابل توجه است؟
ببینید شرکت‌های دانش بنیان هم اکنون سهمی 3 تا 4 درصدی در تولید ناخالص ملی کشور دارند که سهم خوبی است. پیش‌بینی هم می‌کنیم که در آینده  با رشد شرکت‌های خلاق سهم قابل توجهی از درآمد غیر نفتی کشور  به شرکت‌های دانش بنیان و خلاق اختصاص یابد. چراکه معتقدیم توسعه شرکت‌های خلاق می‌تواند بستر احیا و شکوفایی فرهنگ و هنر ایرانی و حمایت از هنرمندان خلاق و نوآور کشور را فراهم کند. براین اساس معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، دو راهبرد اساسی را در حمایت از زیست‌بوم فناوری و نوآوری در دستور کار قرار داده است که یکی از این اقدامات، در قالب حمایت از فناوری‌های پیشرفته محصولات دانش‌بنیان و فناور تجلی یافته است؛ به طوری‌که ثمره آن را در کارخانه‌های نوآوری و  مراکز و پهنه‌های نوآوری و شرکت‌های دانش بنیان می‌بینیم. علاوه بر این ما ابتکار به خرج دادیم و  از  نوآوری‌هایی که بخشی مهم و سرنوشت‌سازی در زیست ‌بوم نوآوری دارند همچون صنایع خلاق، دیجیتال و فناوری‌های نرم و فرهنگی و نوآوری‌های اجتماعی با ایجاد زیست بوم صنایع فرهنگی و خلاق و در شکل پلتفرم خانه‌های خلاق و نوآوری حمایت کردیم. باید توجه داشته باشیم که این نوآوری‌ها امکان برخورداری از حمایت‌های دانش بنیانی را نداشتند. جالب اینکه حمایت از شرکت‌های خلاق، صنایع فرهنگی و فناوری‌های نرم بستری تازه برای کارآفرینی، اشتغال و خلق ارزش افزوده ایجاد کرده است.
     برای ورود به صنایع خلاق چه ویژگی‌هایی لازم است؟
 بیشتر افراد جوان و دانش آموخته در حوزه‌های علوم انسانی، هنر و فرهنگی که تقریباً بیشتر از نیمی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی ما هستند، می‌توانند در حوزه فناوری‌های نرم و صنایع خلاق وارد شوند و توانمندی‌ها و نوآوری‌هایشان را داخل همین خانه‌های خلاق  به اشتغال و ارزش افزوده تبدیل کنند.
       با این توصیف باید پرسید چه تعداد خانه خلاق داریم؟
درحال حاضر نزدیک به هزار و 500 شرکت خلاق و نوآوری راه‌اندازی شده است. حدود 40 خانه خلاق الان مشغول فعالیت است و  40 خانه هم در دست راه اندازی است که بزودی افتتاح می‌شود.
       شاید شنیدن اسم خانه‌های «خلاق و نوآوری» کمی برای مردم ناشناخته باشد، این خانه‌ها دقیقاً با چه هدفی راه‌اندازی شده است؟
درواقع خانه‌های خلاق و نوآوری برای ایجاد زیست‌بومی با هدف معرفی شرکت‌های خلاق و دستاوردهای حوزه صنایع نرم و فرهنگی ایجاد شده و حمایت از ایجاد و گسترش زیرساخت‌های توسعه‌دهنده فناوری‌های نرم، صنایع خلاق و فرهنگی، یکی از اصلی‌ترین برنامه‌هایی است که در حوزه گردشگری، فیلم، سینما، انیمیشن، چاپ، آموزش، یادگیری، اسباب بازی و گیم و... به‌ شکل جدی از سوی ستاد فناوری‌های نرم و توسعه صنایع خلاق و برنامه توسعه زیست‌بوم شرکت‌های خلاق دنبال می‌شود.
       به شرکت‌های دانش بنیان اشاره کردید، درحال حاضر چه تعداد شرکت در سراسر کشور فعالیت می‌کند و می‌توانید بگویید که چه سهمی از بازار فروش متعلق به آنهاست. چون یکی از مهم‌ترین بحث‌ها همین رسیدن به درآمدزایی است؟
در نتیجه‌ قانون حمایت از  شرکت‌های دانش بنیان تعداد این شرکت‌ها هم اکنون به بیش از 6 هزار و 500 شرکت رسیده و فروش سالانه آنها نیز معادل 250 هزار میلیارد تومان است و همان طور که گفتم سهم 3 تا 4 درصدی  در تولید ناخالص ملی کشور دارند.
        اشتغالزایی یکی از اهداف شرکت‌های‌ دانش بنیان است. در این زمینه تاکنون چه میزان شغل ایجاد شده است؟
اگر بخواهم به مشاغلی که مستقیم ایجاد شده اشاره کنم، بیش‌ از 400 هزار شغل مستقیم می‌شود اما همین تعداد زمینه‌ساز ایجاد هزاران شغل به صورت غیرمستقیم شده که توانسته علاوه بر رفع نیازهای راهبردی کشور، ارزش افزوده نیز خلق کند.
سهم صنایع خلاق در بازارهای بین‌المللی دنیا چقدر است؟
جالب است که صنایع خلاق و محصولات فرهنگی و فناوری‌های نرم با قابلیت تولید 2هزار و 700 میلیارد دلار ارزش اقتصادی و ایجاد حدود 50 میلیون شغل در دنیا، روز به روز بیشتر مورد توجه کشورهای در حال توسعه مانند ایران قرار می‌گیرد.
         سهم ایران از این بازار چقدر است؟
درحال حاضر با شکل‌گیری زیست بوم فناوری و نوآوری توسعه زیرساخت‌ها، رشد منابع انسانی و ایجاد ساز و کارهای تأمین مالی، ایجاد کارخانه‌ها و مراکز نوآوری، شرکت‌های دانش بنیان و شرکت‌های خلاق، بستر بسیار مناسبی برای فعالیت بازیگران زیست‌بوم کارآفرینی و استارتاپی کشور فراهم شده است، به طوری که ایران در سال 2019، به یکی از 5 کشور برتر از نظر رشد کارآفرینی تبدیل شد. براساس «شاخص جهانی کارآفرینی (Global Entrepreneurship Index)» ایران از نظر شاخص مهارت‌های استارتاپی امتیاز بالای 99.0 را کسب کرده که در مقایسه با منطقه 45.0 و جهان 4.0 امتیاز بسیار بالایی محسوب می‌شود.  همچنین از منظر شاخص شبکه‌سازی، ایران با امتیاز 59/0، از میانگین منطقه 56.0 و جهان 39.0 فاصله دارد. از نظر شاخص فناوری نیز ایران با داشتن امتیاز 49/0 عملکرد بهتری از کشورهای منطقه 36.0  و جهان 36.0 دارد. با این توصیف، ایران در حال حاضر بزرگترین زیست‌بوم استارتاپی را در منطقه دارد که این زیست‌بوم می‌تواند نقش پررنگی در گسترش نفوذ اقتصادی و فرهنگی ایران در منطقه ایجاد کند. تصویب سند ملی توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم، توسط شورای ‌عالی انقلاب فرهنگی هم به نوعی نقطه اوج  حمایت و فعالیت‌های ستاد توسعه فناوری‌های صنایع نرم و خلاق در توسعه‌بخشی به ظرفیت‌های قانونی زیست‌بوم صنایع نرم و خلاق محسوب می‌شود.
شاید نقطه عطف این مصاحبه به جذب نخبگانی برگردد که حالا بیشترین نگاه‌ها به سمت آنها معطوف است، در این چند سال نیز اخبار و دغدغه‌ها بیشتر از آنکه بر جذب‌شان تمرکز کند، درباره مهاجرت‌شان بوده است. در این حوزه تا چه اندازه در جذب نخبگان مقیم و حتی غیر مقیم موفق بوده‌اید؟
  در حوزه مهاجرت و جذب نخبگان ایرانی غیر مقیم برنامه‌ریزی‌های راهبردی صورت گرفته است. استعدادهای برتر یکی از محورهای اقتصاد جدید دانش‌بنیان به شمار می‌روند و بسیاری از کشورها در برنامه‌های توسعه خود، طرح‌هایی برای گردش نخبگان و استعدادهاى داخلى و خارجى در نظر گرفته‌اند. شناسایى، جذب و ارتقاى تعاملات با استعدادهاى ایرانی غیرمقیم کشور، می‌تواند به ارتقاى توانمندى‌ها در حوزه‌های علم، فناوری و نوآوری و ایجاد ارزش افزوده جدید اقتصادى کمک کند. با وجود بزرگنمایی‌ها و اتهام بی‌اساس فرار مغزها، ایران هیچ گاه در رتبه زیر20 در بین کشورهای مهاجر فرست قرار ندارد، تقریباً یک درصد از دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تحصیل می‌کنند که در مقایسه با میانگین بین‌المللی (3 درصد) رقم پایینی است. در سال 1979 و پیش از انقلاب اسلامی، ایران رتبه اول را از نظر تعداد دانشجویان خارجى در امریکا داشت، یعنی 57 هزار نفر. در حالی که اکنون با حدود 12 هزار دانشجو در امریکا رتبه دوازدهم را دارد. با وجود این، ظرفیت استعدادهاى برتر و نخبگان غیرمقیم از ظرفیت‌های مهم در توسعه اقتصاد دانش بنیان به شمار می‌آید که نباید از آن غافل شد. براین اساس برنامه همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی مقیم خارج کشور «برای بهره‌گیری از این ظرفیت در بنیاد ملی نخبگان طراحی شده است. استفاده از ظرفیت علمی و پژوهشی متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور در مراکز علمی، فناوری و صنعتی کشور، ارتقای سطح علمی و پژوهشی پایگاه‌های تخصصی همکار، فراهم‌سازی شرایط مناسب برای توسعه فناوری‌های نوظهور و پیشرفته در کشور، فراهم‌ کردن شرایط انتقال مهارت‌ها، تکنیک‌ها، روش‌ها و قابلیت‌های خدماتی نوین از سوی متخصصین ایرانی خارج از کشور به داخل و کمک به تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های فناوری پیشرفته از جمله این اهداف است.
تاچه اندازه در برگشت آنها موفق بوده‌اید؟
تا الان بیش‌از 3 هزار و 500 نفر  از نخبگان ایرانی از 100 دانشگاه برتر دنیا به کشور بازگشته‌‌اند که عمدتاً هم در کسب ‌و کارهای دانش‌بنیان و خلاق مشغول فعالیت هستند.
         در حوزه زیست فناوری و سلول‌های بنیادی نیز ایران توانسته در سال‌های اخیر به رشد قابل توجهی برسد. ما تا چه اندازه توانسته‌ایم این دستاوردها را کاربردی کنیم؟
ببینید یکی دیگر از رویکردهای اصلی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، حمایت از دستیابی کشور به علوم و فناوری‌های راهبردی و اولویت‌دار و کاربرد آنها در حل مسائل اساسی کشور است. براین اساس ستادهای توسعه فناوری در سال‌های گذشته، دستاوردهای چشمگیری در حوزه فناوری‌های راهبردی داشته‌اند که دستیابی به رتبه‌های برتر جهانی در تولیدات علمی در حوزه‌های نانوفناوری (رتبه 4) زیست‌فناوری (رتبه 13) و سلول‌های بنیادی و طب بازساختی (رتبه 14) از جمله آنهاست. افزایش حجم فروش و صادرات در حوزه‌های فناوری راهبردی هم در راستای کابردی کردن پیش رفته است. برای مثال حجم فروش محصولات نانو در سال 96 به 14 هزار میلیارد ریال و صادرات این محصولات به 62 میلیون دلار رسیده است. در حوزه سلول‌های بنیادی نیز بیش از 80 محصول سلولی توسط 105 شرکت فعال این حوزه تجاری سازی شده است.
      برای حمایت از شرکت‌های استارتاپی و نوپا چه اقداماتی تاکنون انجام داده‌اید؟
مراکز نوآوری با کمک به رشد شرکت‌های نوپا و فناور، یکی از ابزارهای تسهیل توسعه اقتصادی منطقه‌ای و ملی به شمار می‌روند که مورد توجه دولت‌های سراسر جهان قرار گرفته‌ و در دهه گذشته، به یکی از اجزای نظام علم، فناوری و نوآوری در کشور ما تبدیل شده‌اند. مراکز نوآوری به خلق و پاگرفتن شرکت‌های نوپا کمک می‌کنند تا زمانی که این شرکت‌ها بتوانند به فضای رقابتی وارد شوند. واحدهای استارتاپی و نوپا می‌توانند در این مراکز مستقر باشند و در ازای مبلغ اندک از تسهیلاتی همچون فضای کار، زیرساخت ارتباطات، مشاوره و آموزش، دسترسی به امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی، شبکه همکاران صنعتی و... استفاده کنند. هم اکنون در ایران  بیش از  10هزار استارتاپ در حوزه‌های مختلف در حال فعالیت است.
           در این مدت اصطلاح «شهر فناور» زیاد به گوش شهروندان خورده است، شهر فناور دقیقاً چه شهری است؟
یکی از رویکردهای معاونت علمی در توسعه زیرساخت‌های نوآوری و کارآفرینی،  توسعه زیرساخت‌ها در فضای شهری است. وجود نیروی انسانی متخصص جوان و تحصیلکرده در کنار سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، مراکز نوآوری شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها و دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی در شهرهای بزرگ، می‌تواند این شهرها را به پارک‌های علم و فناوری بزرگی تبدیل کند که در آنها پیوسته خدمات فناورانه جدیدی به شهروندان ارائه می‌شود، در این شهرها افراد با فناوری‌های نو در ارتباط هستند و فرهنگ جدیدی بر پایه نوآوری و کارآفرینی فناورانه در آنها شکل می‌گیرد. گزارش شاخص‌های جهانی نوآور (GII) نشان می‌دهد که تهران یکی از ۵۰ شهر برتر دنیا از نظر خوشه‌های علم و فناوری است و توسعه زیرساخت‌های کارآفرینی و نوآوری در این شهر می‌تواند به بهره‌برداری هرچه بیشتر از این ظرفیت چشمگیر کمک کند. به همین منظور، در معاونت علمی تفاهمنامه‌ای با شهرداری تهران درباره تسهیل استقرار استارتاپ‌ها، شتاب‌دهنده‌ها، ایجاد مراکز فناوری و کارخانه‌های نوآوری در بافت‌های فرسوده شهری امضا کردیم.
    کارخانه‌های نوآوری دقیقاً چه کاری انجام می‌دهند؟
کارخانه‌های نوآوری، با انتخاب استارتاپ‌های ارزشمندی که قابلیت زیادی برای رشد و رسیدن به مقیاس دارند و کمک به آنها در تجاری‌سازی ایده‌های خود، مدتی پذیرای این استارتاپ‌ها هستند تا آنها را به مراحل بعدی رشد و سرمایه‌گذاری برسانند. کارخانه‌های نوآوری با تأمین سرمایه اولیه، آموزش و مربیگری و ایجاد ارتباط بین شرکت نوپا و شبکه‌ای از دیگر کارآفرینان و سرمایه‌گذاران، موفقیت شرکت‌های نوپا را در مراحل بعدی عمر خود افزایش می‌دهند. علاوه بر سودآوری شتاب‌دهنده‌ها برای بخش خصوصی، این برنامه‌ها به عنوان ساز و کاری که قابلیت خود را برای کمک به رشد شرکت‌های نوپای دانش‌بنیان اثبات کرده است، به یکی از ابزارهای رایج برای دستیابی به اهداف سیاستی در این حوزه در کشورهای مختلف جهان تبدیل شده‌اند. در حال حاضر، به واسطه افزایش فعالیت استارتاپ‌ها در حوزه‌های مختلف و دستیابی آنها به خروجی‌های اقتصادی قابل توجه، توسعه شتاب‌دهنده‌ها مورد توجه بازیگران مختلف دولتی و خصوصی قرار گرفته است. شتاب‌دهنده‌ها در حال حاضر یکی از اجزای فعال زیست‌بوم استارتاپی کشور به شمار می‌روند. هم اکنون تعدادی کارخانه نوآوری در تهران فعال است که تنها یکی از این مراکز می‌تواند بیش از 3 هزار و 500 کارآفرین را در خود جای دهد. در استان‌های کشور هم  9 کارخانه نوآوری در حال فعالیت است.
مهم‌ترین اقدامی که در چند دهه اخیر انجام داده‌اید که بتوان از آن به عنوان یک دستاورد مهم نام برد، چیست؟
قطعاً گسترش پارک‌های علم و فناوری و مراکز  نوآوری  واحدهای فناور شرکت‌های دانش بنیان و شرکت‌های خلاق است که عموماً در کنار دانشگاه‌ها راه‌اندازی شده است، این پارک‌ها یکی از مهم‌ترین اقدامات دهه‌های اخیر در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و خلاق با هدف تسهیل ایجاد کسب ‌و کارهای فناورانه و نوآورانه بوده است. از طرفی می‌توان از دغدغه‌های کلیدی معاونت علمی و فناوری در حوزه علم، فناوری و نوآوری، پیوند زدن نیروی انسانی تحصیلکرده به صنعت و بهره‌گیری از توان و تخصص آنها در حل مسائل کشور و تمرکز بر اولویت‌ها اشاره کرد.