آمایش سرزمین و مدیریت مصرف آب و انرژی

امیرفرید مجتهدی
کارشناس ارشد آب
آمایش سرزمین، ارزیابی نظام‌مند عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی است به منظور یافتن راهی برای تشویق و کمک به جامعه بهره‌برداران در انتخاب گزینه‌های مناسب برای افزایش پایداری توان سرزمین ارزیابی جامعی که در جهت برآورد نیازهای جامعه صورت می گیرد. به بیان ساده‌تر توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیایی کلیه فعالیت‌های اقتصادی -اجتماعی در پهنه سرزمینی نسبت به قابلیت‌ها و منابع طبیعی و انسانی را آمایش سرزمین می‌گویند.
به‌طور اختصار در برنامه آمایش سرزمین هر کشور اهداف برنامه توسعه از جهت صنعت، شهرنشینی با توجه به منابع و مصارف و زیرساختگاه‌های کشور از جمله معادن، آب ، دریا و دسترسی‌ها برنامه‌ریزی و تدوین می‌شود و حکمرانی نهاد حاکمیت بر این اساس انجام می‌گردد. بر‌اساس آخرین سرشماری میزان جمعیت شهرنشینی 74درصد بوده است که این افزایش جمعیت روند رو به رشد از سال 55 که 4/31 درصد بوده را نشان می‌دهد. تمرکز جمعیت از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و جمعیت به حدود 84 میلیون نفر رسیده است.
افزایش جمعیت و توسعه شهرنشینی سبب افزایش تقاضا برای آب و انرژی به‌صورت متمرکز در بخش‌هایی از کشور شده است. کشور ایران دارای شرایط آب و هوای متنوع و سرزمینی در ناحیه گرم وخشک است. بخش شمال کشور دارای آب و هوای مرطوب همراه با بارندگی است و بخش غرب و شمال غرب دارای ناحیه‌ای کوهستانی و بخش مرکز و جنوب و جنوب شرق بخش گرم و خشک این سرزمین هستند.
نگاه تاریخی در طول زمان به بوم شناسی و فرهنگ زندگی مردم نشان می‌دهد که چطور مردمان این سرزمین خود را با شرایط آب و هوایی و خشکسالی عادت داده‌اند. به‌طوری که قدیمی‌ترین سازه‌های تاریخی در فلات مرکزی از جمله سد کریت، سد کبار و قنات‌ها در یزد را می‌توان از جمله نمونه‌های بارز نگهداشت آب برشمرد. در نواحی کوهپایه‌ای شاهد قنات‌های قدیمی و چشمه‌ها بودیم که منابع تأمین آب بوده‌اند.
در‌خصوص مصرف برق و سیستم‌های سرمایشی در ایران، مردمان قدیم فلات مرکزی از بادگیرها برای سرمایش در تابستان استفاده می‌کردند. در دهه‌های گذشته در مناطق مرکزی و کوهپایه‌ای کولر آبی و در نواحی ساحلی کولر گازی مورد استفاده قرار می‌گرفت. با گسترش جمعیت و رشد تکنولوژی و نبود برنامه اجرایی آمایش سرزمین ورود اسپلیت‌ها و داکت ‌اسپیلت ها به عنوان سیستم سرمایش و گرمایش پرمصرف و شیک به جای سیستم‌های سنتی سبب افزایش مصرف انرژی گردید. به‌طوری که کولرهای آبی در دور کند 500 کیلو وات در ساعت انرژی مصرف می‌کنند و این امر در مورد داکت اسپیلت به 3000 کیلو وات در ساعت می‌رسد. افزایش جمعیت و به تبع آن ساخت‌و‌ساز و تخریب بناهای قدیمی و ایجاد ساختمان‌های بلند و کوچک و اینکه در مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ای سیستم سرمایش به ناگاه از کولر آبی به گازی و اسپیلت تغییر یافت. این خود گواه حجم بالای مصرف انرژی را بالا و ضرورت احداث نیروگاه‌های گازی و سیکل ترکیبی بیشتری را در اطراف شهرهای بزرگ خواستار شد. تولید انرژی و مصرف آن سبب افزایش آلاینده‌ها برای شهرها را دارد.
از طرفی جمعیت نیاز به منابع آبی بیشتری را دارد که امکان تأمین آن از چشمه و قنات نیست و باید آب‌های سطحی توسط سدها برای شرب مهار شود یا استفاده از منابع زیرزمینی و برداشت از چاه‌ها بیشتر شد که سبب فروکش سطح آب زیرزمینی شده است. منابع آب دریا نیز در کشورمان به تازگی به عنوان راهکار جدید اضافه شده‌اند.
در بخش مدیریت مصرف می‌توان به در نظر گرفتن حجم آب مصرفی برای یک شهر را ثابت در نظر گرفت. در این حالت میزان منابع و مصارف مشخص است و لذا امکان توسعه نامتوازن شهری توسط نهادهای ذیربط نمی‌تواند صورت پذیرد. همچنین در بخش انرژی نیز سازمان‌های شهری و استانی هر استان که عبارت است از شهرداری، فرمانداری، استانداری و نظام مهندسی باید در مورد منابع مصرف آب و برق و تجهیزات سرمایش و گرمایشی با توجه به نیاز الگو هر منطقه آب و هوایی اقدام کنند. از ارائه مجوزهای ساخت‌و‌ساز فراتر از نیاز آبی و انرژی جلوگیری کنند و در صورت ارائه مجوز سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی با نگاه به برنامه آمایش سرزمین بومی‌سازی کنند و اجازه تنوع طلبی در ساختار شهری را ندهند. البته وزارت نیرو به عنوان نهاد متولی در بخش آب و انرژی می‌تواند در صورت داشتن ظرفیت‌های قابل اطمینان با تغییر تعرفه‌ها بخصوص در بخش انرژی حداقل برای مصرف و هزینه انرژی، تکنولوژی‌های روز ارائه نماید. در این صورت نهاد حاکمیتی در هر شهر می‌تواند میزان آب و برق را مدیریت کند. در این حالت، از توسعه ناپایدار در زیرساخت‌ها می‌توان جلوگیری کرد.