چگونه واکنش‌های مسئولانه را جایگزین واکنش‌های احساسی کنیم!

آزاده سهرابی
روانشناس
یکی از برنامه‌هایی را که برای خود و خانواده ریخته بودید اما یک عامل محیطی یا انسانی آن ‏را برهم ریخت تصور کنید. چیزی شبیه اینکه یک هفته پر از کار و فعالیت درپیش دارید ‏اما ناگهان کرونا شما را به قرنطینه می‌کشاند و از همه کارها بازمی‌دارد. در این مواقع ‏رفتار و عکس‌العمل شما چگونه است؟ عده‌ای بعد از چنین تحمیل و به‌هم‌ریختگی برنامه‌ها زانوی غم بغل می‌گیرند و با خود می‌گویند« همه برنامه‌ریزی‌هایم نقش بر آب شد» یا ‏‏«حالا باید چطور آن را جبران کنم» یا «لعنت به این اتفاقات غیرقابل پیش‌بینی» حتی عده‌ای ‏آنقدر در انکار شرایط جدید می‌مانند که به‌رغم محدودیت چون برنامه ریخته‌اند مانع را ‏نادیده می‌گیرند. مثلاً برای سفر برنامه ریخته‌اید و هواشناسی اعلام می‌کند بارندگی است و ‏عده‌ای کلاً بارندگی را نادیده می‌گیرند! ‏
همه این واکنش‌ها یعنی گویی شما «توانایی پاسخگویی در لحظه را ندارید». یعنی «پذیرش» ‏در شما کاهشی است. پذیرش یعنی اینکه من مسئول انتخاب‌هایم هستم و پیامدهایش را می‌‏پذیرم و می‌توانم با انعطاف به موقعیت‌ها پاسخ دهم. اگر شما دیروز بدون پیش‌بینی وضع ‏هوا برای سفر برنامه‌ریزی کرده‌اید مسئولیت اینکه باران امروز برنامه‌هایتان را به هم ‏بزند بپذیرید چون هرچه امروز سر راه شماست نتیجه انتخاب دیروز شماست. اگر انتخاب ‏کرده‌اید در اجتماع به‌رغم شیوع کرونا حاضر باشید- به اجبار یا انتخاب- مسئولیت اینکه ‏کرونا شما را روزهایی خانه‌نشین کند بپذیرید. اگر بعد از هر اتفاق غیرمنتظره در حال ‏سرزنش چیزی بیرون از خودتان هستید، راهی به سوی عامل بودن پیدا نمی‌کند که عامل ‏بودن اتفاقاً کنترل زندگی را بسیار در دستانتان قرار می‌دهد چون اگر متوجه این واقعیت ‏شوید که آنچه امروز هستید در زنجیر ژنتیک شما نیست، در زنجیر محیطی که در آن کودکی‌تان گذشته نیست، در زنجیر خلق و خوی پدر و مادرتان نیست، در زنجیر غیرقابل پیش‌بینی‌ها نیست، آن‌وقت می‌توانید خلاقانه برای هر روز زندگی منعطف برنامه بریزید. ‏
بله از نظر علم روانشناسی قطعاً بخشی از سازوکار روانی، رفتاری و حتی شناختی شما ‏تابعی از گذشته و خارج از اختیارتان است اما همین علم معتقد است با شناخت گذشته می‌توان ‏از گره‌های گذشته نیز نجات یافت. ‏
حالا فرد عامل یا سازگار وقتی ناگهان با کرونا روبه‌رو می‌شود با پذیرش مسئولیت، برنامه ‏خود را به آنچه در قرنطینه می‌تواند انجام دهد تغییر می‌دهد. اگر باران بیاید شاید مسیر سفر ‏را با کمی خلاقیت تغییر دهد. ‏ افرادی که مسئولیت‌پذیر نیستند عموماً واکنشی هستند یعنی مدام در حال واکنش به محیط و ‏دیگران هستند و کمتر به درون خودشان، اهداف و ارزش‌هایشان رجوع می‌کنند. آنها همیشه ‏ابر و باد و مه و خورشید و فلک را در این کار می‌بینند که برنامه‌هایشان را به هم بریزد. ‏بله ما مدام مجبور به واکنش نسبت به شرایط پیرامون هستیم اما فرق است بین احساسی واکنش ‏نشان دادن که بیشتر معطوف به فعال کردن مکانیسم‌های دفاعی ناسازگار است یا آگاهانه ‏انتخاب کردن واکنش. وقتی باران می‌آید طبیعی است آن را انکار کنید و برنامه سفر را پیش ‏ببرید ممکن است در مسیر با چالش‌های فراوانی روبه‌رو شوید اما اگر آگاهانه انتخاب کنید ‏که سفر را به تعویق بیندازید یا مقصد را تغییر دهید یعنی کسی خارج از شما نتوانسته بر شما ‏مدیریت کند. هیچ چیز هیجان‌انگیز‌تر از این نیست که بتوانید با چالش‌های محدودیت‌هایی که ‏در مسیر برنامه‌ریزی‌های روزمره‌تان پیش می‌آید، واکنش مناسب را انتخاب کنید. استفان ‏کاوی متخصص مشاوره «رهبری مبتنی بر اصول» معتقد است هر کس بتواند حلقه نفوذ خود ‏را بزرگ‌تر از حلقه نگرانی‌هایش کند، می‌تواند عاملیت خود را افزایش دهد. یعنی فرد ‏بتواند وقت و انرژی خود را صرف چیزهایی کند که می‌تواند انجام دهد، بپذیرد برخی ‏موقعیت‌ها خارج از کنترل او است و وقت خود را صرف نگرانی بابت آنها نکند!‏