خروج دیپلماسی انرژی ایران از انفعال

گروه اقتصادی - قیمت نفت خام در روزهای اخیر از 100 دلار برای هر بشکه عبور کرد و به ارقامی رسید که از سال 2014 میلادی تاکنون بی‌سابقه بود. به طوری که با حمله نظامی روسیه به اوکراین قیمت‌های نفت سد مقاومتی 100 دلار برای هر بشکه را رد کرد و حتی شاخص نفت خام برنت پنجشنبه هفته گذشته برای ساعاتی از ۱۰۵ دلار هم بالاتر رفت. روز گذشته نیز قیمت معاملات آتی نفت خام در نزدیکی 100 دلار برای هر بشکه قرار داشت. بازار جهانی نفت اکنون در شرایطی است که خریداران بویژه خریداران آسیایی در آستانه تعطیلات آخر هفته نگران هستند و تقاضای آنها برای نفت به همراه گزارش‌هایی از وقوع انفجارهایی در کی‌یف، سبب شده است قیمت‌ها حتی بالاتر نیز برود. برخی تحلیل‌ها از احتمال جهش قیمت‌ها به بیش از 110 دلار در روزهای آتی حکایت دارد. اما آیا تحولات اخیر روابط روسیه و اوکراین تنها عامل این افزایش قیمت بود؟ برای بررسی وضع بازار در فضایی که تقاضا قوی و عرضه جهانی محدود است و قیمت‌ها مدام در حال رکورد زدن است، سراغ سید محمد علی خطیبی، معاون اسبق شرکت ملی نفت و نماینده سابق ایران در اوپک رفتیم. خطیبی با بیان اینکه قیمت‌های بالاتر نفت به نفع تولیدکنندگان از جمله ایران است، می‌گوید: «اکنون مصرف کنندگان نیز از تحریم‌های نفتی آسیب می‌بینند.» خطیبی با اشاره به فعال شدن دیپلماسی انرژی ایران در ماه‌های اخیر، از حضور مؤثر ‌ ایران در بازار نفت می‌گوید. در این مدت - از ابتدای دولت سیزدهم - قیمت نفت حدود 30 دلار افزایش داشته است.

آیا تحولات اخیر از جمله حمله نظامی روسیه به اوکراین تنها عامل عبور قیمت نفت از مرز 100 دلار برای هر بشکه بود؟
البته روز گذشته قیمت نفت مجدداً به کانال 90 دلار بازگشت؛ اما برای بررسی علل افزایش قیمت‌ها باید گذشته را هم به دقت بررسی کرد. این افزایش ناگهان و یکباره اتفاق نمی‌افتد. مدتی است که در دنیا شرایط همه‌گیری کرونا در حال مدیریت است و فعالیت‌ها در حال بازگشت به شکل عادی خود است. به همین دلیل کاهش تقاضا که در اوایل همه‌گیری بیماری کووید-19 رقم خورد، در حال احیاست و شاهد بازگشت تقاضا به سطح پیش از بیماری هستیم. در همین حال با شروع همه گیری، تولیدکنندگان نفت عضو اوپک و حتی غیراوپک (اوپک پلاس) هم کمک کردند و نزدیک به 10 میلیون بشکه در روز عرضه نفت را کاهش دادند. این کاهش عرضه به مرور به بازار بازگشت و الان نیز هر ماه 400 هزار بشکه اضافه می‌شود. چراکه تقاضا در حال بازیابی است و به مرور به حالت اولیه خود باز می‌گردد. علت آن هم بازگشت فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و... از رکود به رونق است. عرضه هم پا به پای آن پیش می‌رود و اما در برخی از اوقات نیز ظرفیت کافی برای تقاضای بازار وجود ندارد.
یکی از دلایل نبود توان کافی برای عرضه نیز همین مسأله سیاسی شدن عرضه نفت است. تحریم نفت کشورهایی مانند ایران، ونزوئلا و روسیه -البته بیشتر روسیه از نظر عرضه گاز تحریم است- موجب شده که بازار نفت و مصرف کنندگان از این توان عرضه بالقوه محروم شوند. علاوه بر این، سرمایه‌گذاری‌ها نیز در سال‌های اخیر کاهشی بوده است. بخشی از این کاهش سرمایه‌گذاری‌ها که منجر به کاهش عرضه شده، به‌خاطر تحریم‌ها بوده است. غربی‌ها به‌واسطه تحریم‌ها بازار را سیاسی کرده‌اند و سرمایه‌گذاری‌های لازم در زمینه تولید انرژی اتفاق نیفتاده است. چراکه حدود 3 الی 5 سال زمان می‌برد تا سرمایه‌گذاری به نتیجه برسد. در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های زیادی را شاهد نبودیم و الان داریم نتیجه را با کاهش عرضه و افزایش قیمت می‌بینیم. لذا افزایش قیمت‌ها عقبه دارد و یک مرتبه رخ نداده است.

روند آتی را چگونه می‌بینید؟
آینده هم همین است. به نظر می‌رسد که بحث نظامی روسیه و اوکراین در حال تمام شدن است و در این ماجرا غرب شکست خورد اما آنها دست بردار نیستند و آنها در بسته‌های تحریم اقتصادی -به عنوان آخرین تلاش - جنگ اقتصادی راه می‌اندازند. یعنی همان واکنشی که مقابل کشورهای تحریمی تا الان داشته‌اند و جنگ اقتصادی راه انداخته‌اند، در مقابل روسیه نیز همین موضع را خواهند گرفت. البته این جنگ اقتصادی و تحریم‌های نفتی و گازی به ضرر آنها نیز شده است. مصرف‌کنندگان غربی امروز متأثر از تحریم‌های کشورهای غربی هستند و می‌گویند که چرا باید برای تأمین انرژی این اندازه هزینه کنیم. اکنون غربی‌ها با تحریم‌هایی که علیه کشورهای تولیدکننده نفت و گاز اعمال کرده‌اند، هزینه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می‌پردازند و این طور نیست که فقط تحریم شدگان از این جنگ اقتصادی ضرر کنند.

در ماه‌های اخیر تولید و صادرات نفت ایران بیشتر شده است اما هم میزان تولید به حداکثر ظرفیت موجود نرسیده و هم اینکه ظرفیت توسعه و افزایش تولید نفت و گاز کشور به خاطر کاهش سرمایه گذاری‌ها از حالت بالقوه به بالفعل تبدیل نشده است. سهم جنگ اقتصادی علیه ایران در این افزایش قیمت‌ها چقدر است؟
ایران و ونزوئلا منابع عظیمی برای تأمین انرژی و ثبات بازار دارند. اگر ایران را تحریم نمی‌کردند، قطعاً اکنون نه تنها بازار نفت بلکه بازار گاز نیز وضعیت بهتری داشت. آنها از تحریم‌ها به عنوان ابزار سیاسی استفاده می‌کنند و اجازه صادرات و سرمایه‌گذاری نمی‌دهند تا تحریم شوندگان ضرر کنند. اما مصرف کننده‌ها یا همان تحریم‌کنندگان نیز باید هزینه‌هایی برای این تحریم‌ها بپردازند.

افزایش قیمت نفت به نفع ایران است؟
بله. ایران صادرات نفت و درآمدهایش کاهش پیدا کرده بود، اما الان در اختیار خودمان است و می‌توانیم نفت را با ارقام بالاتری صادر کنیم. به هر حال همه تولیدکنندگان از افزایش قیمت نفت منتفع می‌شوند و در این میان شرایط برای ایران نیز بهتر است. از این رو اکنون به نفع کشور مصرف کننده و البته تحریم کننده است که در سیاست‌های جنگ اقتصادی خود تجدید نظر کند تا ضرر کمتری از وضع موجود ببیند.
نکته مهم برای ایران این است که وابستگی خود را به درآمدهای نفتی دوباره افزایش ندهد. مدتی که تحت تحریم حداکثری بودیم، وابستگی بودجه به نفت کاهش پیدا کرد و باید این توفیق را حفظ کنیم. باید پول نفت را به صندوق توسعه ملی ببریم و از این محل پروژه‌ها را در کشور فعال کنیم که هم پول و سود آن دوباره به صندوق بازگردد و هم در کنار آن پروژه‌های کشور اجرا شود. نباید دوباره به واسطه پول نفت خرج را در بودجه افزایش دهیم.

به عنوان سؤال آخر! آیا اکنون ایران در بازار انرژی جهان سیاست فعال را دنبال می‌کند؟
تلاش‌هایی که در حال انجام است، نشان از فعال شدن دیپلماسی انرژی کشور دارد. حتی شاهد آن هستیم که شخص رئیس جمهور در اجلاس‌های مختلف حول محور انرژی تلاش‌های زیادی کرده‌اند و دیپلماسی فعالی را پیش گرفته‌اند. در دولت قبل بویژه اواخر دولت قبل در این خصوص شاهد حالت سکون در دیپلماسی انرژی کشور بودیم. حتی هیچ تلاش جدی و گسترده‌ای صورت نمی‌گرفت و ایران حرفی برای گفتن نداشت. اکنون از آن حالت سکون و ایستایی خارج شده‌ایم و دیپلماسی انرژی شرایط پویایی به خود گرفته است.
به هر حال ما قبول داریم که تحریم شرایط را تغییر داده و سخت کرده است، اما در همین وضعیت نیز می‌توان اقداماتی انجام داد و نباید فعالیت‌ها را رها کرد و منفعل بود. متأسفانه دولت قبل این سیاست را پیش گرفته بود. اما دولت سیزدهم نشان داد که با وجود تحریم‌ها باز هم می‌توان برخی از فعالیت‌ها را پیش برد و منفعل نبود. حالا امیدواریم که فعال‌تر نیز شود. البته در این زمینه کارهای زیادی داریم که باید انجام دهیم و اینها بخش بیرونی و پوسته فعالیت هاست و در داخل هم باید میادین را توسعه دهیم. سال هاست که در زمینه ظرفیت‌سازی تولید نفت و گاز غفلت شده است و نه تنها از برنامه‌ها عقب هستیم بلکه حتی تولید در بخش نفت و گاز کاهشی بوده است. باید در داخل هم کار کنیم که اگر روزی بازارهای جدید صادراتی به دست آوردیم و بازارهای سنتی کشور نیز احیا شد، نفت کافی برای صادرات داشته باشیم. در زمینه گاز نیز چنین است. باید برنامه‌ریزی شود و همزمان با تلاش‌های بیرونی در داخل هم کارهای بسیار وسیع صورت بگیرد که از برنامه‌ها عقب نمانیم.