کارزار گسترده غرب علیه روسیه

بابک نگهداری
رئیس مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی
از فردای فروپاشی شوروی، ایالات متحده امریکا از طریق بازطراحی سیاست مهار، راهبرد تحدید محیط عملیاتی روسیه را به یک دستور کار مشخص سیاست خارجی خود تبدیل کرد تا روند تضعیف توان ژئوپولیتیکی این کشور را به عنوان یک اولویت راهبردی پیگیری نماید. در این میان، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) که خود مولود فضای جنگ سرد بود به مهم‌ترین ابزار و سازوکار نهادی امریکا برای محقق ساختن این سیاست تبدیل شد. سیاست «گسترش به شرق» ناتو که به تسهیل روند به عضویت درآمدن اقمار اتحاد جماهیر شوروی سابق از جمله جمهوری‌های حوزه بالتیک در این سازمان منجر شد دقیقاً در راستای همین راهبرد به انجام رسید.  کارزار گسترده امریکا برای به عضویت درآوردن برخی دیگر از جمهوری‌های تازه استقلال یافته منطقه از جمله اوکراین و گرجستان در سازمان ناتو که گاه با زمینه‌پردازی‌های سیاسی چون طراحی انقلاب‌های رنگین در این کشورها تعقیب می‌شد نیز در همین چهارچوب قابلیت توضیح دارد. اما تلاش برای به عضویت درآوردن اوکراین را می‌توان مهم‌ترین خطر فراروی امنیت ملی روسیه قلمداد کرد. چرا که این روند صرفاً با هدف قراردادن اوکراین در ذیل چتر امنیتی ناتو دنبال نمی‌شود. این فرایند برای روسیه با موضوع تنازع برای بقا ارتباطی وثیق دارد. مدت مدیدی است که غرب، روسیه را در تنگنای جدال برای بقا و حفظ فضای ژئوپولیتیکی درگیر کرده و در این راستا تمرکز ویژه‌ای بر اروپای شرقی معطوف داشته است. کثیری از استراتژیست‌ها در جهان، قاطعانه بر این باورند که کنترل این منطقه راهبردی، کلید تثبیت و توسعه هژمونی در جهان خواهد بود. در یک صورتبندی کلان، جهان در تعریف سیاست بین‌المللی آن، در سه صفحه و ساحت ژئواستراتژیک به نام‌های آتلانتیک، اوراسیا و پاسیفیک-آسیا شکل گرفته است که با یکدیگر رقابتی عمیق دارند. اروپای شرقی بخشی از حوزه شکننده میان صفحه آتلانتیک و اوراسیاست که در طول تاریخ، دولت‌ها و نظام‌های سیاسی در آن دچار تغییر و جابه‌جایی می‌شوند. تا سال 2014 دولت روس گرای یانووکویچ در اوکراین عملاً این کشور را در صفحه ژئوپولیتیکی اوراسیا تثبیت کرده بود ولی جابه‌جایی آن با یک دولت غربگرا و تلاش دولت جدید در «کی‌یف» برای دوری از روسیه و عضویت در ناتو عملاً اوکراین را به صفحه آتلانتیک منتقل کرد.
ریشه تحولات کنونی در اوکراین را باید در مسائل و ترتیبات ژئوپولیتیکی سال‌های گذشته جست‌وجو کرد. تا قبل از 2014 صفحه اوراسیا با محوریت روسیه با راه‌اندازی خط لوله گاز «نورد استریم 2» که محصول توافق روسیه با آلمان بود، سعی در افزایش وابستگی اروپا در حوزه انرژی به گاز خود داشت و همزمان بازار بزرگ روسیه و اوراسیا را برای ژرمن‌ها قابل دسترس می‌ساخت. این روند مطلقاً مورد تأیید و رضایت صفحه آتلانتیک با محوریت امریکا نبود. برای برهم زدن روند چنین تحولاتی، امریکا با تحریک مکرر اوکراین به پیوستن به ناتو درصدد تشدید فشارها بر روسیه برآمد تا با فراهم کردن زمینه برای مبادرت مسکو به رفتارهای تهاجمی (به سیاقی که در روزهای اخیر شاهد بودیم) فضای روابط روسیه با اتحادیه اروپا بویژه آلمان را تیره سازد. ایالات متحده درصدد بود از این طریق با تشدید فضای روس هراسی میان دولت‌های اروپایی، پیوندهای آنها با صفحه ژئواستراتژیک آتلانتیک با محوریت امریکا را مستحکم‌تر سازد و صفحه اوراسیا را تضعیف نماید. مجموعه تحولات اخیر در اروپای شرقی و اوکراین را باید در چهارچوب چنین پویش‌های ژئوپولیتیکی مورد بررسی و تحلیل قرار داد.