بناهای آباد گردد خراب ز باران و از تابش آفتاب

ملیحه مهدی‌آبادی
کارشناس حفاظت و مرمت آثار تاریخی
فردوسی شاعر بزرگ ایران همه آنچه قرار است در قالب این یادداشت گفته شود به شیرینی و روانی در یک بیت سروده است. برای همین یادداشت را با کلام او آغاز کردم. گاهی‌ اوقات در برخورد با یک بنای ارزشمند تاریخی اولین سؤالی که از ذهن و خاطر بازدیدکنندگان می‌گذرد این است که چه عواملی باعث از بین رفتن بناهای تاریخی و فرهنگی می‌شود؟ یا چرا نگهداری از این آثار دشوار است؟ قبل از اینکه وارد این بحث شویم ارائه دو تعریف ضروری به نظر می‌رسد؛ بنا چیست و بناهای تاریخی کدامند؟ دهخدا در لغتنامه‌اش بنا را چنین تعریف می‌کند: (اسم) عمارت، ساختمان، هر نوع ساختمان که برای سکونت و استفاده انسان و حیوان و جا دادن اشیا به‌کار رود. بنا در عربی به معنی آنچه که ساخته شده باشد و جمع آن، ابنیه است.
در تعریف بناهای تاریخی می‌توان گفت: بناهای تاریخی، ساختمان‌هایی با محوطه یا چشم‌انداز فرهنگی‌اند که به‌دلیل ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی، تاریخی، سیاسی، نظامی و... به‌عنوان میراث فرهنگی نگهداری می‌شوند. مکان‌های تاریخی معمولاً توسط قانون و نهادهای قانونی محافظت می‌شوند و بسیاری از آنها از اهمیت محلی، ملی یا جهانی برخوردارند.
وقتی از ساختمان حرف می‌زنیم یعنی مکانی که دارای  پی  است، پس روی زمین قرار دارد، اسکلت‌بندی دارد که بر پی استوار است و سقف و بام دارد، یعنی در معرض عوامل اقلیمی مثل باد و باران قرار دارد. این عوامل جوی متناسب با اقلیم ایران متفاوتند و تأثیر هرکدام از آنها در تخریب بناهای تاریخی بیشتر یا کمتر است. مثلاً در شمال عوامل جوی مؤثر در تخریب بناهای تاریخی؛ باران، برف و رطوبت است که خود عامل اصلی عوامل دیگری مثل رشد گیاهان روی بنا می‌شوند. رشد گیاهان موجب افزایش درز و ترک‌های ساختمان می‌شود. درز و ترک‌ها موجب نفوذ آب باران در بنا و نهایتاً تخریب آن می‌شود.
در مناطق کویری، سرد و گرم شدن بنا و طوفان‌های شنی موجب تخریب سطحی بنا می‌شود که زمینه را برای نفوذ باران آماده می‌کند. منطقه خشک کویری عامل مهمی در رشد موریانه‌ها است. موریانه‌ها موجب فروریختن ناگهانی ساختمان می‌شوند. در مناطق کوهستانی اغلب از سنگ برای ساخت‌وساز استفاده می‌شود. سرما و یخبندان موجب ترک خوردن و یخ بر شدن سنگ‌ها می‌شود و بنیان اثر را نابود می‌سازد. به این آسیب‌ها می‌توان زلزله‌خیز بودن و سیلابی بودن ایران را نیز اضافه کرد که ما تحت‌عنوان حوادث غیرمترقبه می‌شناسیم.
چنانچه آسیب‌های طبیعی را کنار بگذاریم، بلایایی که توسط انسان موجب تخریب آثار تاریخی می‌شود را  می‌توان در اثر عوامل انسانی مانند جنگ، سوداگری و منفعت‌طلبی مالکان، متخصصان و عدم شناخت نهادهای ذیربط در ارتباط با حفاظت آثار تاریخی دانست. عدم شناخت را می‌توان در تصویب طرح‌های توسعه‌ای راه‌وشهر‌سازی، سد‌سازی و توسعه بی‌رویه شهرها دید.
تغییرات فرهنگی، اجتماعی و دگرگونی‌های باوری و اعتقادی مرتبط با آثار تاریخی نیز می‌تواند سبب تخریب آثار تاریخی شود. هر کدام از این مؤلفه‌های مؤثر در تخریب محل بحث جداگانه‌ای است که در یادداشت‌های آتی در روزنامه «ایران» با شواهد و مدارک به آن پرداخته می‌شود.