کاهش شکاف طبقاتی چگونه معکوس شد

سپیده پیری
خبرنگار
همه یکجا نیستند، برخی در عرش و برخی هم بر فرش، یکی در فقر دست و پا می‌زند دیگری فخر از سر و رویش می‌بارد. مسأله دیروز و امروز هم نیست، تا بوده همین بوده، توسعه یافته و در حال توسعه نیز جملگی مبتلایش هستند. سخن از نابرابری و فاصله معنادار دهک‌های درآمدی است.
در کشور ما نیز حداقل 60 سال است که آمارهای ثبت شده نشانی از بهبود شرایط ندارد و خبر از فاصله طبقاتی به عنوان مسأله مبتلا به جامعه می‌دهد.  البته خیلی پیش‌تر از این نیز حواس نخبگان متوجه جامعه و تغییرات آن بوده است. مثلاً در قرن 7 استاد سخن سعدی شیرازی، هم نابرابری را دیده و هم فریادش زده، آنجا که می‌گوید: «یکی بر حصیر و یکی بر سریر/ یکی بینوا و یکی مال دار/یکی در غنا و یکی در عنا/ یکی در بقا و یکی در فنا»
در ادامه سلسله گزارش‌های «اقتصاد برای همه» که هدف آن توضیح مفاهیم اقتصادی به زبان ساده است، این بار فاصله طبقاتی و شاخصی که شیوه توزیع درآمد را سنجش می‌کند، بررسی می‌کنیم. این فاصله را که همه شهروندان در هر سطح درآمدی احساسش می‌کنند نخستین بار به وسیله یک آماردان ایتالیایی سنجش پذیر شد. «کورادو جینی» در سال 1912 شاخص «ضریب جینی» را برای اندازه‌گیری نابرابری در توزیع درآمد درنظر گرفت. این شاخص عددی بین صفر و یک است و در آن صفر به معنی توزیع کاملاً برابر درآمد یا ثروت و یک به‌معنای نابرابری مطلق در توزیع درآمد یا ثروت محسوب می‌شود. با این توضیح که هیچ کشوری بدون نابرابری نیست اما شدت و ضعف در هر جامعه به تناسب سیاستگذاری‌ها و برنامه‌های اقتصادی متفاوت است. مثلاً کشورهای حوزه اسکاندیناوی که دارای کمترین سطح نابرابری هستند ضریب جینی در حدود 2/0 درصد را تجربه می‌کنند یا کشورهای آفریقایی دارای بیشترین سطح نابرابری با ضریب جینی حدود 6/0 درصد هستند.
نیم قرن سیاست یک بام و دو هوا
هرچند که به گواه آمار بیش از 50 سال است که شیوه حکمرانی و سیاستگذاری اقتصادی به گونه‌ای بوده که نتوانسته منجر به کاهش فاصله طبقاتی و برابری در توزیع درآمد شود اما بررسی‌های آماری به‌طور مشخص در روند ۲۰ ساله ضریب جینی مؤید گزاره مطرح شده است. به‌گونه‌ای که براساس اعلام مرکز آمار ایران، شاخص توزیع درآمد در پایان سال ۱۳۹۹ به محدوده سال ۱۳۸۹ برگشته است. اما در این محدوده بویژه از سال ۱۳۸۶ به بعد وضعیت توزیع درآمد، هم در کل کشور و هم در مناطق روستایی و هم شهری رو به بهبود بوده و پایین‌ترین شاخص ضریب جینی به‌معنای توزیع عادلانه‌تر درآمد در پایان سال ۱۳۹۲ به ثبت رسیده است. این موضوع پس از اعمال سیاست پرداخت یارانه نقدی در دولت دهم بود.  مبلغ 45 هزار تومان در آن سال ها متناسب با نرخ تورم و قیمت ارز توانست برای مدت کوتاهی نابرابری در توزیع درآمد را بهبود ببخشد اما به دلیل ناپایدار بودن شرایط اقتصادی کارکرد خود را از دست داد، به گونه‌ای که پس از 3 سال وضعیت توزیع درآمد به‌تدریج و آرام بدتر شد و از سال‌های ۹۶ و ۹۷ بویژه بعد از اعمال دور جدید تحریم‌ها شکاف درآمدی دوباره شدت گرفت. تجربه کاهش شاخص ضریب جینی در تاریخ اقتصاد ایران مقوله‌ای تکرار شونده و دارای روند نیست بلکه متأثر از برخی سیاست‌ها در بازه‌های زمانی کوتاه رخ داده است و نتوانسته ماندگار باشد. در مثالی دیگر تجربه توزیع کوپنی کالاهای اساسی در زمان جنگ، شکاف طبقاتی در سال‌های 63 تا 67 را کاهش داد اما پس از آن با روی کارآمدن دولت سازندگی و اعمال سیاست تعدیل ساختاری و تجربه نسبتاً ناموفق خصوصی‌سازی این شکاف تقویت شد.
تازه‌ترین گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد که ضریب جینی خانوارهای ایرانی در سال ١٣٩٩ بالاتر از ۰.۴ قرار گرفته و سهم ۲۰ درصد کم درآمدترین ۰.۵۸۳ درصد و سهم ۲۰ درصد پردرآمدترین جمعیت ۰.۴۷۴۴ درصد برآورد شده است.کمترین ضریب توزیع درآمد در مناطق شهری ایران در سال گذشته در استان اردبیل و بیشترین هم در استان سیستان و بلوچستان به ثبت رسیده و به‌گفته مرکز آمار ایران وضعیت توزیع درآمد در بین خانوارهای روستایی استان خوزستان از سایر استان‌ها بهتر و در خانوارهای روستایی استان چهارمحال و بختیاری نسبت به دیگر استان‌ها بدتر بوده است.
10 شکاف عمیق
بانک جهانی در آخرین گزارش خود 10 کشور برتر با بالاترین ضریب جینی را این‌گونه معرفی کرده است:
آفریقای جنوبی - 2014 - 63.0
نامیبیا - 2015 - 59.1
سورینام - 1999 - 57.9
زامبیا - 2015 - 57.1
سائوتومه و پرنسیپ - 2017 - 56.3
جمهوری آفریقای مرکزی - 2008 - 56.2
اسواتینی - 2016 - 54.6
موزامبیک - 2014 - 54.0
برزیل - 2019 - 53.4
بلیز - 1999 - 53.3
نابرابری در دوران همه‌گیری
گزارش فقر و رفاه مشترک بانک جهانی که در سال 2020 منتشر شد نشان می‌دهد که ضریب جینی در پنج سال پس از همه‌گیری‌های بزرگ مانند H1N1 (2009)، ابولا (2014) و زیکا (2016) حدود 1.5 درصد افزایش می‌یابد. در حالی که اثرات همه‌گیری کووید19 هنوز در حال محاسبه است اما برآوردهای اولیه افزایش ضریب جینی را بین 1.2 تا 1.9 درصد در سال برای سال‌های 2020 و 2021 پیش‌بینی می‌کرد که نشان دهنده افزایش نابرابری درآمد متأثر از همه‌گیری کروناست.
احساس نابرابری بغرنج‌تر از خود نابرابری
در جمع بندی این بحث نباید از یک نکته مهم غافل ماند و آن احساس نابرابری است. گاهی مصادیق به گونه‌ای جلوه می‌کنند که اثراتی بیشتر از واقعیت‌های آماری دارند. نابرابری در فرصت‌ها، نابرابری‌های منزلتی و به تبع آن نابرابری‌های شغلی و درآمدی ایجاد می‌شود که دیگر فرد تاب تحمل فلان ماشین گرانقیمت را ندارد و اتفاقی رخ می‌دهد که برای جامعه تلنگر است. جوانی که ماشین‌های میلیاردی را آتش زد و زنگ خطر را به صدا درآورد نمونه‌ای از همین گزاره است.این موضوع پیش‌تر در پیمایشی ملی در سال 1394 با عنوان «موج سوم طرح ملی سنجش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» سنجیده شد. نتایج این پیمایش که در سال 1395 منتشر شد، نشان می‌داد ایرانیان حساسیت بالای اجتماعی نسبت به موضوع نابرابری ثروت و درآمد در جامعه دارند. طبق نتایج این پیمایش ملی٧۶ درصد از مردم ایران بر این باور بوده‌اند که فاصله طبقاتی نسبت به پنج سال گذشته افزایش یافته و همین درصد معتقدند در آینده فاصله طبقاتی تشدید خواهد شد. مهم‌ترین عامل فقر از دید مردم، بی‌عدالتی و سیاست دولت (۵۴ درصد) است و اکثریت مردم (۵٧ درصد) معتقدند دولت‌ها در ایران در رفع نابرابری ناموفق بوده‌اند. امروز که این گزارش را منتشر می‌کنیم 5 سال از آن زمان گذشته و طبق پیش‌بینی مردم، فاصله طبقاتی عمیق‌تر شده است؛ موضوعی که ضرورت تغییر مسیر حکمرانی، سیاستگذاری‌هایی با چشم‌انداز بلند مدت و به دور از اندیشه‌های پوپولیستی را می‌طلبد. آنجا که باید از سیاست‌های حمایتی کوتاه مدت فاصله گرفت و برای توانمندسازی فقرا و استفاده از ظرفیت‌های طبقه متوسط چاره‌جویی کرد.