بازار تبریز راوی تاریخ

وحید بهمن  
 تاریخ پژوه  
حدود ۲۴۲ سال پیش، پس از نیمه‌شب روز آخر ماه ذی‌الحجه سال ۱۱۹۳ قمری، حدود ساعت ۲ بامداد روز اول محرم سال ۱۱۹۴ قمری، برابر با ۲ بامداد روز شنبه، ۱۸ دی‌ماه سال ۱۱۵۸ خورشیدی و روز ۸ ژانویه سال ۱۷۸۰ میلادی یکی از بزرگ‌ترین زلزله‌های تاریخ تبریز به وقوع پیوست.
براساس منابع تاریخی پس‌لرزه‌های شدید این زلزله تا چند ماه و گاه و بیگاه، تبریز و شهرها و روستاهای اطراف را لرزاند.
در این زمین‌لرزه شدید تقریباً تمام خانه‌ها، مساجد، کاخ‌ها، مغازه‌ها، حمام‌ها، کاروانسراها، بازارها، دروازه‌ها و برج و باروهای قلعه تبریز آسیب جدی دیدند و بجز بخشی از مسجد کبود و ارگ علیشاه و مسجد استاد و شاگرد که هنوز هم بازمانده آنها در تبریز نمایان است، دیگر هیچ بنیاد کهنی که مقدار آن هم کم نبوده است، برپا نایستاده و شهری بدان بزرگی و آبادانی به تلی خاک تبدیل شد. در این زلزله بزرگ چند هزار نفر از مردم تبریز جان خود را از دست دادند.
در کتاب «ریاض‌الجنة» اثر محمدحسن بن عبدالرسول فانی زنوزی، در این‌باره آمده‌ است:«.... یکی زلزله تبریز بود که شب شنبه سلخ ذی‌حجةالحرام سنه ۱۱۹۳ تامه هجری تخمیناً دو ساعت از شب مزبور گذشته، اتفاق افتاد. به مرتبه‌ای انهدام به شهر و نواحی روی داد که مصدوقه و جعلها عالیها سافلها گردید. همه ابنیه عالیه و آثار مستحکمه قدیمه از مدارس، مقابر، معابد، عمارات و رباطات بالمره خراب گردید؛ از آن جمله شنب‌غازان، مسجد صاحب‌الامر، مسجد جهانشاه، مسجد جامع، مدرسه سیدحمزه، مدرسه صادقیه و طالبیه بود که ثانی‌اثنین یکی از آنها را در کل روی زمین، چشم دوربین روزگار ندیده بود، همگی انهدام یافته. بی‌اغراق دیواری به بلندی یک وجب نماند و تخمیناً دوازده فرسخ از اطراف به تبعیت شهر انهدام یافت و تا حال این قسم زلزله در این شهر اتفاق نیفتاده بود و از ثقات آن بلاد مسموع شد که در شهر و نواحی از اطفال، نسا و رجال از غریب و بومی دویست هزار نفر تخمین شد که بدارالقرار در آن قضیه فرار نمودند و اکثر خان‌ها مسدود شد و در همان شب تا صبح تخمیناً چهل مرتبه چنان زلزله شد که هرگاه عمارت و آبادی می‌بود، در هر دفعه اول بیشتر خرابی می‌شد.
میرزا حسن طباطبایی تبریزی (منشی اسرار) در سفرنامه «تبصرةالمسافرین» درباره این زمین‌لرزه می‌نویسد:
«...چند مرتبه زلزله شدید در شهر تبریز اتفاق افتاده که صدمه کلی و خسارت مالی و جانی به اهل شهر رسیده. از این زلزله اخیره به شهر تبریز خرابی کلی روی داده، قریب به چهل هزار نفر از نفوس محترمه تلف شدند. لیلة شنبه سلخ شهر ذی‌الحجةالحرام سنه ۱۱۹۳ (هجری قمری) دو ساعت از شب رفته بوده‌ است که ابنیه رفیعه و آثار عالیه خراب و منهدم شده‌اند. عمارات شنب‌غازان، مسجد معروف صاحب‌الامر علیه‌السلام، مسجد جامع طولانی، مدرسه سیدحمزه، مدرسه صادقیه و طالبیه، طاق خواجه تاج‌الدین علیشاه، قلعه، مسجد و مدرسه رشیدیه، مسجد جامع جهانشاه و... نجفقلی‌خان پس از دفن مردگان و بیرون‌ آوردن دارایی‌ها از زیر خاک، خانواده خود را روانه خوی کرد و در بهار سال بعد برای حفاظت تبریز شروع به ساختن برج و باروی این شهر نمود. این بار و همچنین دوازده دروازه داشت.»
نجفقلی خان دُنبلی حاکم وقت تبریز بلافاصله پس از وقوع زلزله یادشده شروع به ساخت و آبادانی شهر تبریز کرد و قلعه، برج و بارو و دروازه‌های تاریخی تبریز را دوباره احیا کرد و بر سردر هر دروازه کتیبه‌ای به یادگار گذاشت. از میان دروازه‌های تاریخی تبریز امروز فقط یک دروازه برجای مانده، یعنی دروازه تاریخی «خیابان» که امروزه در بخشی از بازار تاریخی تبریز قرار دارد.
به‌ هنگام ورود به راسته رنگچی بازار (رهلی بازار) تبریز از سمت خیابان ارتش شمالی و در میانه این راسته تاریخی، دروازه تاریخی «خیابان» با در چوبی بزرگ و استوار خود و نیز نقش‌برجسته‌های سنگی دو درخت سرو و دو شیر که به درختان سرو زنجیر شده‌اند در دو سمت دروازه، خودنمایی می‌کنند. همچنین کتیبه اصلی سردر این دروازه که به زبان پارسی است، به‌ خوبی حفظ شده و همچنان بر سر جای خود است.
 رونویسی و خوانش متن کتیبه پارسی سردر دروازه تاریخی «خیابان» تبریز در راسته رنگچی بازار تبریز:
چو گشت از گردش چرخ جفا کیش
اساس قلعه تبریز بر باد
*خدیو *معدلت آیین نجف خان
که داد و عدل داد اندر جهان داد
بنای قلعه را بنهاد از نو
که مثلش کس ندارد در جهان یاد
سکندروار سدی بست محکم
که باشد *حصنی از یاجوج *حسّاد
بتاریخش رقم زد *کلک *نسبت
ز نو سد سکندر گشته آباد/ ۱۱۹۴ هجری قمری
*خدیو: خداوند، پادشاه، بزرگ قوم
*معدلت: دادگری، دادگستری
*حصن: قلعه، دژ، جای محکم و استوار
*حسّاد: حسودان
*کلک: نی، قلم‌نی
*نسبت: تخلص حاج ملا هادی همدان
آری بازار تبریز، بویژه بازاریان راسته رنگچی تبریز حافظ تنها دروازه تاریخی تبریز هستند.