شیطان دشمنِ هزاران ساله!

صادق کفیل
دین پژوه
قرار است انسان در زندگی خود مسیر کمال را طی کند و به قرب و وصل خداوند نائل شود. اما مسیر کمال هموار و بدون مانع نیست ویکی از مهم‌ترین کارها برای موفقیت در پیمودن مسیر رشد و کمال، برطرف کردن موانع است.
ما در مسیر کمال، با دو دشمن روبه‌رو هستیم:
1 -نفس اماره، که دشمن درونی است و خطرناک‌ترین دشمن ما به شمار می‌رود.
2 -شیطان، که دشمن بیرونی است و با بهره‌گیری از ضعف‌های نفس، سعی می‌کند انسان را گرفتار آلودگی و ظلمت نماید و او را از مسیر حق دور سازد.
دشمنی شیطان با انسان، دقیقاً به اندازه عمر بشر است. سقوط آشکار او از درگاه الهی، با حسادت به انسان و سر باززدن از فرمان خداوند در سجده بر آدم آغاز شد. از اینرو، دشمنی او با انسان، بسیار عمیق و ریشه دار است. او قسم خورده است که به هر طریق ممکن، انسان را فریب دهد و او را از بندگی خداوند بازدارد:
«قَالَ فَبعزَّتک لَاُغْو ینَّهُمْ أ جْمَعینَ؛ إ لَّا عبَادَک منْهُمُ الْمُخْلَصینَ»(40:حجر)
(گفت: به عزتت قسم، همه آنها جز بندگان خالص شده ات را گمراه می‌کنم.)
او عزم خود را جزم کرده که بر سر راه انسان‌ها در صراط مستقیم بنشیند و از چهار جهت بر آنها هجوم آورد.
با این حال، بر انسان‌ها تسلط ندارد و تنها می‌تواند آنها را وسوسه کند. اما اگر انسان به وسوسه او پاسخ مثبت بدهد، راه را برای وسوسه‌های سنگین تر باز کرده وبتدریج به او نزدیک می‌شود تا سرانجام بر او مسلط می‌شود:
«إ نَّ عبَادی لَیسَ لَک عَلَیه ْسُلْطَانٌ إ لَّا مَن اتَّبَعَک منَ الْغَاو ینَ»(زخرف 36)
(تو بر بندگان من تسلط نداری؛ مگر گمراهانی که از تو پیروی کنند.)
بنابراین، شیطان به‌صورت گام به گام پیش می‌آید و در ضعف‌ها، غفلت‌ها و معصیت‌های انسان به‌دنبال باز شدن راهی برای تسلط می‌گردد.
سه زمینه تسلط شیطان که خداوند در قرآن به آنها اشاره کرده است، عبارت‌اند از:
1 -غفلت از یاد خداوند
2 -اعمال ناشایست انسان
3 -پذیرفتن ولایت شیطان
خدای متعال می‌فرماید: «وَ مَن یعْشُ عَن ذ کر الرَّحْمَن نُقَیضْ لَهُ شَیطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرینٌ»
(و هر کس از یاد خداى رحمان دل بگرداند، بر او شیطانى مى گماریم تا قرین او باشد.)
و نیز در آیه دیگری می‌فرماید: «إ نَّ الَّذ ینَ تَوَلَّوْا منْکمْ یوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَان إ نَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیطَانُ ببَعْض مَا کسَبُوا...«(عمران 155)
(کسانی که در روزِ روبه رو شدن دو جمعیت با یکدیگر (در جنگ احد) فرار کردند، شیطان آنها را بر اثر بعضی از گناهانی که مرتکب شده بودند، به لغزش انداخت)
و شیطان انسان را گام به گام پیش می‌برد تا می‌رسد به جایی که خود را تحت سرپرستی و ولایت شیطان قرار می دهد! انسانی که می‌توانست تحت ولایت و سرپرستی خداوند باشد، ولایت شیطان را می‌پذیرد و به این ترتیب، تحت سلطه او قرار می‌گیرد:
«إ نَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذ ینَ یتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذ ینَ هُم به مُشْر کونَ» (نحل 100)
(تسلط او فقط بر کسانى است که وى را به سرپرستى برمى گیرند و بر کسانى که به او (خدا) شرک مى ورزند.)
از همین رواست که خداوند بارها به انسان هشدار می‌دهد که شیطان را دشمن بداند:
«إ نَّ الشَّیطَانَ لَکمْ عَدُوٌّ فَاتَّخذُوهُ عَدُوِّاً إنَّمَا یدْعُو حزْبَهُ لیکونُوا منْ أ صْحَاب السَّعیر» (فاطر 6)
(بی تردید شیطان، دشمن شماست. پس او را دشمن خود بگیرید. جز این نیست که او گروه (فرمان بران) خود را مى‌خوانَد تا اهل آتش سوزان گردند.)
و نیز پروردگار متعال در قرآن کریم، چند مرتبه انسان را برحذر می‌دارد از این که از گام‌های چنین دشمنی پیروی کند: «لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیطَانِ إِنَّهُ لَکمْ عَدُو مُّبِین» (بقره 168)
(از گام‌های شیطان پیروی نکنید. او بدون شک، دشمن آشکار شماست.)
 شیوه امام سجاد(ع) در جبهه‌گیری مقابل شیطان
امام سجاد(ع) در دعاهای صحیفه سجادیه بارها به شیطان اشاره می‌کنند. ایشان هم ما را متوجه خطر شیطان می‌فرمایند، هم راه‌های نفوذ شیطان را معرفی می‌کنند و هم چگونگی مقابله با آنها را به ما می‌آموزند.
از بیان آن حضرت در مورد شیطان، می‌توان یک راهبرد دو مرحله‌ای را برداشت کرد. این مراحل، هم در کلیت مواجهه با شیطان به کار برده شده‌اند و هم در مقابل تعداد قابل توجهی از مصادیقِ حمله و ضربه شیطان به انسان (مانند حسد، بدزبانی، غفلت و...) مراحل راهبرد امام سجاد(ع) در جبهه‌گیری مقابل شیطان و نجات افراد از آسیب‌های او، عبارت‌اند از:
1 -اقناع اندیشه
2 -ایجاد امیدواری
اقناع اندیشه
انسان برای مقابله با دشمن، ابتدا باید وجود او و نیز دشمنی او را باور کند. تا زمانی که ندانیم دشمن وجود دارد یا تا زمانی که دشمن خود را دوست بدانیم، نه احساس خطر می‌کنیم و نه نیازی به مراقبت از خود می‌بینیم. امام سجاد(ع) در ابتدای دعای هفدهم صحیفه سجادیه (که در مورد شیطان و پناه بردن از او به خداست) عرض می‌کنند: «خداوندا! ما از وسوسه‌های شیطانِ رانده شده وحیله‌ها و مکرهایش به تو پناه می‌آوریم.) آن حضرت با بیان این عبارات، نشان می‌دهند که شیطان دشمن انسان است و علیه انسان دست به توطئه، حیله و مکر می‌زند و به وسوسه او می‌پردازد.
ایجاد امیدواری
پس از شناخت دشمن، دومین شرط برای مبارزه با او، این است که انسان امیدِ غلبه بر او را داشته باشد. زیرا درصورتی که امیدی به پیروزی نباشد، انگیزه چندانی هم برای مبارزه باقی نخواهد ماند.
آیا انسان در برابر شیطان، امید پیروزی دارد؟! این سؤال را امام سجاد(ع) در جای جای صحیفه سجادیه پاسخ می‌دهند...
آنجا که بندگان در کار خویش به خدا توکل می‌کنند واز او مدد می‌گیرند:(ای تأیید کننده من با یاری، اگر یاری تو نبود، حتماً از شکست خوردگان بودم) و درگاه خداوند را به روی همه توکل کنندگان، گشوده می‌دانند (به هر کس که به تو توکل کند، رو می‌کنی. ) دعای 51 صحیفه سجادیه