تعیین رتبه اعتباری برای 34 میلیون ایرانی

گروه اقتصادی / تغییر نظام وثیقه‌گیری که سال گذشته ازسوی رئیس جمهور به دستگاه‌های ذیربط محول شد تا تسهیلات خرد بدون ضامن به متقاضیان پرداخت شود، باعث شد تا تکیه نظام بانکی براعتبارسنجی بیشتر شود. برهمین اساس تمام نزدیک به 100 هزار فقره تسهیلات بدون ضامنی که درشبکه بانکی پرداخت شد مبتنی‌ بر سنجش اعتبار متقاضیان است. در همین زمینه و برای آشنایی دقیق با نظام اعتبارسنجی و چگونگی کارکرد آن به سراغ ابوالفضل جعفری، مدیرعامل شرکت رتبه‌بندی اعتباری ایران رفتیم. وی درگفت‌و‌گو با «ایران» ضمن تشریح جزئیات رتبه‌بندی اعتباری مشتریان بانک‌ها، برنامه‌های آتی این نظام را نیز اعلام کرد.
بر اساس برنامه جدید دولت قرار است با تغییر نظام وثیقه گیری، اعتبارسنجی و رتبه اعتباری ملاک باشد. هم اکنون چند درصد از مشتریان نظام بانکی و درمجموع جمعیت کشور اعتبارسنجی شده اند؟
در حال حاضر حدود 60 درصد ازجمعیت بالغ یا بزرگسال کشور که قابلیت فعالیت در نظام بانکی کشوردارند، توسط شرکت رتبه‎‌بندی اعتباری ایران پوشش اطلاعاتی داده می‌شوند. به عبارتی شرکت رتبه‌بندی اعتباری ایران با تکیه بر پایگاه داده وسیع خود که یکی ازغنی‌ترین پایگاه داده‌های اطلاعات اعتباری کشوراست، برای بیش از 34 میلیون ایرانی بزرگسال می‌تواند گزارش اعتباری تولید کند. در سال 1400 برای بیش از 10 میلیون ایرانی از سامانه اعتبارسنجی ایران، استعلام گزارش اعتباری انجام گرفت که بیش از 90 درصد آنها پاسخ داده شد.
درمجموع می‌توان گفت نسبت پوشش اطلاعات اعتباری یا اصطلاحاً coverage ratio و نسبت پاسخگویی استعلام‌ها یا hit ratio در کشورمان درمقایسه با کشورهای منطقه خاورمیانه وضعیت مناسبی دارد، اما طبیعتاً مأموریت اصلی این شرکت برای رسیدن به ضرایب پوشش و پاسخگویی 100 درصد، غنی‌تر کردن پایگاه داده اطلاعات اعتباری خود است که آن هم نیازمند همکاری و همراهی تمام نهادهای تأمین‌کننده اطلاعات است.
در دهه 1380 و در ابتدای بحث اعتبارسنجی قرار بود که اعتبار افراد بر اساس مجموعه‌ای از آیتم‌ها مانند پرداخت مالیات، پرداخت قبوض آب و برق و... و متغیرهای بانکی انجام شود. آیا بسترهای چنین کاری فراهم است؟ سایر دستگاه‌ها دراین زمینه همکاری می‌کنند؟
به نکته بسیار مهمی اشاره کردید، چون اساساً اشتراک‌گذاری اطلاعات، زیربنای اعتبارسنجی است. درآیین‌نامه نظام سنجش اعتبار مصوب سال 1398 هیأت وزیران و همچنین دستورالعمل‌ ذیربط آن، نهادهای تأمین‌کننده اطلاعات شرکت اعتبارسنجی و وظایف و مسئولیت‌های آنها مشخص شده‌اند. مطابق نص صریح این مقررات، سازمان‌هایی مانند گمرک، سازمان امورمالیاتی، بیمه مرکزی و شرکت‌های بیمه، شرکت مخابرات ایران، اپراتورهای تلفن همراه، شرکت‌های آب و فاضلاب، شرکت‌های برق منطقه‌ای، شرکت ملی گاز، نیروی انتظامی و... موظفند اطلاعات مؤدیان بدهکار و رفتار پرداخت آنها را براساس توافقنامه همکاری در اختیار شرکت اعتبارسنجی قرار دهند. این اقدام درعین کمک به افزایش غنای گزارش‌های اعتباری و بهبود ضریب پوشش و عمق اطلاعات اعتباری شرکت اعتبارسنجی، آثار مثبت و ارزنده‌ای برای نهادهای تأمین‌کننده اطلاعات به‌دنبال خواهد داشت. مواردی مانند کاهش نرخ نکول، افزایش وصول مطالبات معوق و همچنین ایجاد انگیزه مضاعف نزد اشخاص جهت پرداخت بموقع بدهی‌های خود، از جمله این مزایا هستند.
با وجود مقررات موجود و مزایایی که اشاره شد، به جز بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، سایر نهادها و سازمان‌های اشاره شده که عمدتاً نهادهای دولتی وحاکمیتی هستند، تمایلی به ارائه اطلاعات خود به شرکت اعتبارسنجی ندارند. به نظر می‌رسد ضمانت اجرایی مقررات موجود برای اجرایی شدن این امر کفایت نمی‌کند و نیاز است همانند بسیاری از کشورهای دیگر، در کشور ما نیز قانون گزارشگری اعتباری به‌عنوان قانون مادر حوزه اعتبارسنجی، تدوین و به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد.
با این حال، طی یک سال اخیر تلاش‌های زیادی در شرکت رتبه‌بندی اعتباری ایران برای افزایش دامنه وعمق اطلاعات اعتباری پایگاه داده اعتباری شرکت صورت گرفته است که نتیجه آن اضافه شدن تأمین‌کنندگان جدید از جمله شهرداری‌هایی مانند شهرداری تهران، اهواز و کرمانشاه، فین‌تک‌هایی مانند اسنپ‌پی و صندوق‌هایی  مانند صندوق کارآفرینی امید به جمع تأمین‌کنندگان اطلاعات سامانه اعتبارسنجی ایران بوده است. با توجه به اقدامات زیرساختی مناسبی که طی سال گذشته انجام گرفته و اقداماتی که در دست اجراست، این روند به امید خدا در آینده نیز ادامه خواهد داشت و با وجود دشواری‌های موجود، شاهد افزایش تدریجی تأمین‌کنندگان اطلاعات خواهیم بود.
ملاک اعتبارسنجی افراد چه مواردی است؟
در تمام شرکت‌های اعتبارسنجی تاریخچه اعتباری افراد جمع‌آوری، ذخیره، به‌روزرسانی و گزارش می‌شود. این اطلاعات در قالب گزارش‌های اعتباری به اعتباردهندگان ارائه می‌شود. ملاک اعتبارسنجی در شرکت‌های اعتبارسنجی می‌تواند از یکدیگر متفاوت باشد اما معمولاً حداقل 5 فاکتور درمیان اکثر این شرکت‌ها مشترک است.
نخستین و مهم‌ترین ملاک اعتبارسنجی، سوابق رفتار اعتباری شخص در بازپرداخت بدهی‌هاست. به این معنا که شخص درگذشته نسبت به پرداخت بموقع اقساط و بدهی‌ها چگونه رفتار کرده است و این موضوع یکی از مهم‌ترین مواردی است که باید افراد را نسبت به آن آگاه کرد. چرا که بسیاری از افراد این تصور را دارند که اعتبارسنجی به این معناست که شخص درحال حاضر نباید بدهی معوق داشته باشد. ولی این تصورکاملاً اشتباه بوده و آنچه که در اعتبارسنجی ازهر چیزی مهمتر است، سابقه فرد در بازپرداخت بدهی‌ها درطول سال‌های گذشته است. از جمله معیار‎‌های تأثیرگذار دیگر مبلغ کل تعهداتی است که شخص درحال حاضر بدهکار است. همچنین میزان سابقه فعالیت اعتباری شخص از دیگر عوامل تأثیر‌گذار در اعتبارسنجی وی است. نوع تسهیلات و تعهداتی که شخص دریافت می‌کند چهارمین معیاری است که در اعتبارسنجی اهمیت دارد. با توجه به انواع تسهیلات و تعهدات موجود در کشور، رفتار مشتریان ارزیابی می‌شود. رفتار اشخاص در ضمانت‌نامه‌ها، اعتبارات اسنادی و انواع تسهیلات اعتباری اهمیت دارد. در نهایت پنجمین معیار مهم و تأثیرگذار در اعتبارسنجی، تعهدات و تسهیلات جدیدی است که شخص دریافت می‌کند. به این معنا که اخذ یک اعتبار، میزان تعهدات مالی شخص را افزایش می‌دهد و افزایش میزان تعهدات نیز ریسک شخص در بازپرداخت آنها را افزایش می‌دهد. البته به غیر از این 5 مورد پرتکرار، معیارهای دیگری نیز در اعتبارسنجی مهم است. مواردی مانند تسهیلاتی که در آن شخص، ضامن شخص دیگری شده است. به عبارت دیگر، رفتار اعتباری گیرنده تسهیلات، بر رتبه اعتباری ضامن وی تأثیرگذار است و به همین دلیل، افراد باید برای پذیرش ضمانت اشخاص دیگر، دقت بیشتری داشته باشند.
رتبه اعتباری افراد دقیقاً چگونه تعیین می‌شود؟
رتبه اعتباری افراد براساس پردازش اطلاعات آنها درپایگاه داده اعتباری شرکت تعیین می‌شود. رتبه اعتباری افراد در واقع خلاصه‌ای از تحلیل سیستمی حاصل شده از اطلاعات اعتباری موجود آنهاست. در واقع رتبه اعتباری برای این است تا از قضاوت‌های انسان‌محور و دارای خطا جلوگیری شود. مجموعه‌ای از معیارها که به برخی از آنها اشاره شد به‌صورت متغیرهای از پیش‌تعیین‌شده با ضرایب اهمیت مشخص، امتیاز اعتباری شخص و در نتیجه رتبه اعتباری وی را تعیین می‌کند. درحال حاضر امتیاز اعتباری افراد در کشور عددی بین 250 تا 900 است که افراد را در پنج رتبه اعتباری A، B، C، D و E تقسیم‌بندی می‌کند. هر یک از این رتبه‌ها نیز خود به سه درجه 1، 2 و 3 تقسیم می‌شود که در مجموع 15 رتبه اعتباری از  A1تاE3 را تشکیل می‌دهد. در  واقع اطلاعات اعتباری افراد به‌صورت مستمر جمع‌آوری می‌شود. این اطلاعات می‌تواند مثبت (نشان‌دهنده خوش‌حسابی) یا منفی (نشان‌دهنده بدحسابی) باشد. هر چه رخداد این اطلاعات نزدیکتر به زمان حال باشد، تأثیر آن بر رتبه اعتباری شخص بیشتر است. هر چه تعداد و مبلغ مرتبط با این رفتار اعتباری مثبت یا منفی بیشتر باشد، میزان تأثیر آن بر رتبه اعتباری فرد نیز بیشتر می‌شود.
نظامی که هم‌اکنون در کشور ما برای اعتبارسنجی وجود دارد تا چه حد با سایر کشورها مطابقت دارد؟
نظام گزارشگری اعتباری در دنیا ارکانی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از نهاد ناظر قانونی، شرکت یا شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اعتبارسنجی، تأمین‌کنندگان اطلاعات موردنیاز شرکت اعتبارسنجی، استفاده‌کنندگان خدمات شرکت اعتبارسنجی و اعتبار گیرندگان که همگی اینها در چهارچوب قوانین و مقررات مشخصی ایفای نقش می‌کنند. هم اکنون، تمام این ارکان در کشور ما وجود دارد اما از نظر قوانین و مقررات، صرفاً مصوبات هیأت دولت و هیأت عامل بانک مرکزی، مقررات تنظیم‌کننده حوزه اعتبارسنجی است و جای خالی قانون مرتبط این حوزه به شدت احساس می‌شود.
بر اساس آخرین گزارش تسهیل فضای کسب‌وکار که توسط بانک جهانی تهیه شده است، ایران در شاخص اعتبارسنجی از وضعیت مناسبی برخوردار بوده است به ‌گونه‌ای که از نظر این بانک، ایران نمره کامل 8 از 8 را در تطابق با استانداردهای این بانک کسب کرده است در حالی که میانگین این نمره در منطقه خاورمیانه 5.3 است. تا سال 1399، شرکت رتبه‌بندی اعتباری ایران از سامانه و مدل اعتبارسنجی طراحی شده توسط شرکت کردیت اینفو (CreditInfo) که یکی از شرکت‌های معتبر اعتبارسنجی در سطح دنیاست بهره می‎‌برد. پس از شدت یافتن تحریم‌ها و عدم تمایل این شرکت برای ادامه همکاری، سامانه بومی اعتبارسنجی راه‌اندازی شد و ایران به جمع معدود کشورهای دارای سامانه اعتبارسنجی بومی پیوست. در سال گذشته نیز مدل بومی اعتبارسنجی را طی یک پروژه 9 ماهه با کیفیت و دقتی بالاتر از بسیاری نمونه‎‌های خارجی آن طراحی و به بانک مرکزی ارائه کردیم که پس از تأیید این بانک، عملیاتی خواهد شد.
با وجود جایگاه مناسبی که کشور ما از دید بانک جهانی در زمینه اعتبارسنجی دارد، اما همچنان در برخی زمینه‌ها نیازمند توسعه هستیم. علاوه بر تدوین و تصویب قانون گزارشگری اعتباری که تسهیل‌کننده تأمین حداکثری اطلاعات موردنیاز شرکت اعتبارسنجی و تعیین‌کننده حقوق ذینفعان مختلف است، در زمینه‌های زیرساخت، امنیت اطلاعات، تکنولوژی و تحقیق و توسعه شرکت اعتبارسنجی هم باید سرمایه‌گذاری منظم و مستمری انجام بگیرد که خوشبختانه از سال گذشته این اقدامات شروع شده است.
مهم‌ترین اقدامات سال گذشته و برنامه‌های سال‌جاری شرکت اعتبارسنجی ایران چیست؟
سال 1400 اقدامات متعدد و بسیار مناسبی در شرکت انجام گرفت که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از تشکیل و راه‌اندازی واحد مدلسازی و محصول که بومی‌سازی مدل اعتبارسنجی، اصلاح گزارش‌های اعتباری، طراحی و پیاده‌سازی سامانه رسیدگی به اعتراضات مشتریان و ویژه ‌سازی محصولات مورد ارائه بر اساس نیازهای بانک‌های مختلف بخشی از کارهای این واحد بود، همچنین تشکیل و راه‌اندازی واحدهای زیرساخت، امنیت اطلاعات، توسعه کسب‌وکار، امور مشتریان یا مرکز تماس و طرح و برنامه که به نوبه خود به ساماندهی حوزه‌های یاد شده، کاهش قطعی سامانه، شروع پروژه سیستم مدیریت امنیت اطلاعات، جذب تأمین‌کنندگان و استفاده‌کنندگان جدید، بازنگری قراردادها، تدوین آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های موردنیاز، پاسخگویی مناسب به تماس‌ها و نیازهای مشتریان منجرشد. همچنین اقداماتی درحوزه فناوری اطلاعات انجام گرفت که موجب شد به‌روزرسانی اطلاعات مشتریان در سامانه اعتبارسنجی، مطابق استانداردهای جهانی به محض دریافت اطلاعات آنها انجام گیرد. در نتیجه در سال 1400، تعداد گزارش‌های اعتباری تولیدی بیش از 50 درصد و درآمد حاصل از گزارشگری اعتباری نیز بیش از 45 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت.
با توجه به دانش‌بنیان بودن شرکت رتبه‌بندی اعتباری ایران، این شرکت برنامه‌ها و پروژه‌های متعدد و مناسبی برای ایفای نقش مؤثر در سال 1401 که سال تولید دانش‌بنیان است، تعریف کرده است تا بتواند عقب‌ماندگی سال‌های گذشته را جبران و به تکامل صنعت اعتبارسنجی در کشور کمک کند. برخی از مهم‌ترین برنامه‌های شرکت درسال‌جاری عبارتند از مکانیزه کردن یا بارگذاری خودکار اطلاعات توسط تأمین‌کنندگان در پایگاه داده شرکت و حذف دستی دریافت و بارگذاری اطلاعات، طراحی و پیاده‌سازی مرکز داده شرکت مطابق استانداردهای روز دنیا، اخذ گواهینامه سیستم مدیریت امنیت اطلاعات (ISMS)، طراحی و پیاده‌سازی سامانه اعتبارسنجی بیمه‌ای، پیاده‌سازی هوش تجاری برای گزارش‌های اعتباری به منظور افزایش کارایی آنها، راه‌اندازی سامانه فروش مستقیم (فروش سازمانی یا پنل کسب‌وکار)، افزایش تنوع و تعداد تأمین‌کنندگان اطلاعات و بهبود ضریب پوشش اطلاعات اعتباری و ضریب پاسخگویی به استعلام‌های اعتباری، طراحی و ارائه خدمات و محصولات با  ارزش افزوده جدید مانند سرویس هشدار، تشخیص تقلب و غیره.