آسیب‌های ریل‌گذاری سنتی نظام سلامت بر سلامت مردم

دکتر احمد مهری
اپیدمیولوژیست
نظام سلامت وارد میدان گسترده و پیچیده‌تری شده است. از سوی دیگر عامل بیماری‌ها دیگر یک عامل عفونی نیست و عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز به عوامل بروز بیماری‌ها پیوسته‌اند. مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد در 50 سال اخیر، پدیده‌های جدیدی نظام سلامت را در ایران تحت تأثیر قرار می‌دهد. از سویی جمعیت کشور با سالمند شدن، شاهد رشد چشمگیر سرطان‌ها، دیابت، سکته‌های قلبی و ناتوانی‌های ناشی از آن خواهد شد. مقاومت آنتی بیوتیکی به‌عنوان دلایل اصلی مرگ مطرح می‌شود، بیماری‌های جدیدی ظهور خواهد کرد و اثرات محیط‌زیست بر پیامدهای سلامتی جدی‌تر خواهد شد.
حال که دورنمای سلامتی در ایران به‌عنوان دغدغه جدی پژوهشگران و کارشناسان بهداشت و درمان مطرح است، باید اثرات این پیامدهای نامطلوب در آینده به حداقل برسد. پدیده‌ای که به جای سخنرانی کردن، شعار دادن، وعده دادن و آرزو کردن، نیاز به اقدام عملیاتی، با تکیه بر شواهد معتبر دارد.
تمام کارشناسان و پژوهشگران نظام سلامت معتقدند از آنجایی که انسان سالم محور توسعه پایدار است، عملاً برای تحقق داشتن انسان سالم، دیگر ساختن بیمارستان‌ها، تجهیزات پاراکلینیکی و توسعه کمی داروها نمی‌تواند منجر به حفظ و ارتقای سلامت شود. آنچه به‌عنوان اقدام عملیاتی باید مدنظر باشد، تقویت ساختار بیماریابی فعال در بیماری‌های عفونی و غیرواگیر، حرکت به سمت سبک زندگی سالم، تحقق اقتصاد سلامت خانواده‌ها و گسترش خودمراقبتی است.
کشورهای دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که اگر یک دلار به طور واقع‌بینانه و درست در بخش تشخیص زودهنگام، توسعه تغذیه سالم و اصلاح سبک زندگی هزینه شود، بین 10 تا 20 دلار در بخش درمان صرفه‌جویی می‌شود. بیش از نیمی از سرطان‌ها قابل پیشگیری‌اند؛ سرطان‌هایی که هزینه‌های درمان آن در این دوران تحریم سرسام‌آور است. حدود 80 درصد از بیماری‌های غیرواگیر به‌دلیل سبک زندگی ناسالم بروز می‌کنند. نبود فعالیت فیزیکی و عدم دسترسی به غذای سالم باعث بروز سالانه صدها هزار مرگ و میر در ایران و جهان می‌شود. این وضعیت هر چند نگران‌کننده است اما از جهاتی هم امیدوارکننده است که با تمرکز عملیاتی می‌توان جلوی این روند رو به رشد نگران‌کننده بیماری‌ها و عوامل خطر ایستاد.
متأسفانه با وجود هشدارهای متعدد کارشناسان بهداشت و درمان، مجلس شورای اسلامی و دولت، همچنان بر تمرکز اعتبارات در بخش درمان تأکید دارند و تصور می‌کنند با گسترش بیمارستان‌ها (که مقدار استانداردش نیاز است)، می‌توانند باعث حفظ و ارتقای سلامت مردم شوند اما راهکار درست، توسعه خدمات اولیه تشخیص، غربالگری، مشاوره و... در بخش مراکز جامع سلامت است تا بتوان جلوی بار سهمگین بیماری‌ها را گرفت.
دسترسی مردم به خدمات تشخیصی سرطان‌ها، قلب و عروق و... از مسیر گسترش شبکه‌های بهداشت کشور به طور جد مورد غفلت قرار گرفته است چرا که ریل‌گذاری سنتی به دور از توجه به نیازهای سلامت جامعه، کارایی کافی را برای تحقق سلامت جامعه ندارد. مراکز بهداشتی نیز خالی از نیروی انسانی است حال که بیش از 30 خدمت مهم برای این ساختار تعریف شده است. نیروی انسانی موجود نیز به طور جد، خسته شده‌اند و مورد حمایت قرار نمی‌گیرند. دعوا بر سر مسابقه آمارهای شاخص‌ها بین دانشگاه‌های علوم پزشکی و کمی نگری به جای کیفی نگری، نظام بهداشت کشور را گرفتار کرده است و نمی‌گذارد برای نیازهای سلامت اقدام عملیاتی صورت گیرد.
با وجود این، مسیر تحقق ارتقای سلامت، از معبر بهبود سبک زندگی، تقویت خدمات پیشگیری محور، دسترسی به تغذیه سالم و از همه مهمتر تشخیص زودهنگام بیماری‌ها می‌گذرد. تشخیص سریع فشار خون، دیابت، سرطان کولون، معده، مری، پستان و مثانه به طور جد باید دنبال شود و جایگاه تحقق آن نیز مشارکت مردم، توجه به تقویت ساختار شبکه‌های بهداشتی و دسترسی راحت‌تر مردم به خدمات است.