بازدارندۀ خدا در زمین

دکترمنصور پهلوان
استاد دانشگاه تهران
کلمه  «وازع» در لغت به معنى «بازدارنده» است، اما در اصطلاح به معنى حاکم و والى و سلطان به کار مى رود و وجه تسمیه آن، این است که سلطان باید نیروى بازدارنده باشد و متجاوزان را از ارتکاب اعمال خلاف باز دارد و پاسدار حقوق شهروندان باشد.در حدیثى از امیرمؤمنان على علیه السلام آمده است که حاکم یا سلطان، بازدارنده خدا در زمین است(اَلسُّلْطَانُ وَزَعَة‌الله فِی أَرْضِهِ / نهج البلاغه، حکمت ٣٢٤)
پر واضح است که اگر در جامعه‌اى متجاوزان به حقوق عمومى و دزدان و اختلاسگران و اراذل و اوباش، آزادانه به کار خود ادامه دهند و کسى رادع و مانع ایشان نباشد، سلطان وظیفه اصلى خود را انجام نداده و شایسته است شخص دیگرى جایگزین او شود.در بعضى از روایات و اقوال هم آمده است که سلطان بازدارنده‌تر از قرآن است، چنانکه ماوردى متوفاى ٤٥٠ مى نویسد: از او - صلى‌الله علیه و آله - روایت شده است که خداوند به واسطه سلطان بیشتر از قرآن مردم را از کارهاى زشت باز مى‌دارد.(وروی عنه - صلى‌الله علیه وسلم - أنه قال: إن‌الله لیزع بالسلطان أکثر مما یزع بالقرآن.) (أدب الدنیا والدین ص 135 ) زیرا وعده و وعیدهاى قرآن، کمتر کافران و فاسقان را از کارهاى زشت باز مى‌دارد، اما گریزى از نیروهاى بازدارنده سلطان براى آنان در دنیا وجود ندارد.در ادبیات عرفانى ما نیز به لزوم داشتن سلطان عادل و نقش او در ایجاد جامعه سالم اشاره شده است، از جمله ملاى رومى در مثنوى مى‌گوید:
اصل لشکر بی‌گمان سرور بود
قوم بى‌‌سرور تن بى‌سر بود
و حکیم غزنوى -سنایی شاعر شیعى - در یک بیت کوتاه به رابطه مستقیم ستم کارگزاران حکومت و ضعف و ناتوانى سلطان چنین اشاره مى‌کند:
بد بود تن چو دل تباه بود
ظلم لشکر ز ضعف شاه بود
نقل دو حکایت زیر نیز خالى از لطف نیست:
١- مى‌گویند از تیمور لنگ پرسیدند: چگونه امنیت را در این کشور پهناور ایجاد کردى که وقتی زنی با طبقی از جواهرات، سراسر کشور را طی می‌کند، کسی به او تعرض نمی‌کند و مزاحم او نمى شود؟
او در جواب گفته است:
در هر شهری که دزدی دیدم، گردن داروغه را زدم!
٢- روزى بهلول را گفتند:
شخصی دزدی کرده و او را گرفته‌اند، چگونه مجازاتش کنند؟
بهلول گفت: باید دست حاکم آن شهر را قطع کنند.
گفتند: مگر حاکم دزدی کرده که دستش را قطع کنند؟
بهلول گفت: مجرم اصلی حاکم شهر است، زیرا او «شریک دزد و رفیق قافله است»!