ظرفیت‌های قوم نگاری عشایر

علیرضا رحیمی
کارشناس عشایر
اصولاً تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم اقوام برای گردشگران دارای جذابیت است و مردم علاقه زیادی به آشنایی با زندگی اقوامی که در کشورهای گوناگون زندگی می‌کنند یا در گذشته زندگی می‌کردند، دارند. از این منظر زندگی ایلات و عشایر کوچنده ایران، نوع خاصی از زیست بشر است که امروزه این شیوه از زندگی را در کمتر کشوری در جهان می‌بینیم و به نوعی منحصربه فرد و شاید بتوان گفت از شیوه‌های اولیه زندگی بشر است که تا به امروز ادامه داشته و مورد علاقه بسیاری از مردم و گردشگران داخلی و خارجی است.
عشایر کوچنده در دامنه کوه‌ها و دشت‌ها روزگار می‌گذرانند و آمیختگی این زندگی اصیل و بکر با طبیعت، باعث شده گردشگری عشایر یکی از پرطرفدارترین شاخه‌های گردشگری برای عده زیادی از مردم و گردش دوستان باشد. همراه شدن با کوچ و آشنایی با فرهنگ، آیین و رسوم، شیوه دامداری، تولیدات لبنی و صنایع دستی، مسکن، بازی‌های بومی، غذاهای محلی، پوشاک و سایر عناصر موجود در محیط عشایری و دور شدن موقتی از زندگی شلوغ شهری و جست‌و‌جوی آرامش در دل طبیعت در کنار مردمانی که از دغدغه‌های زندگی شهرنشینی به دور هستند را می‌توان از دلایل عمده جذابیت گردشگری عشایر ذکر کرد. فعالیت‌هایی هم که در سال‌های اخیر در گردشگری عشایر صورت گرفته مؤید این موضوع است چراکه هم مورد استقبال گردشگران و هم مورد استقبال عشایر قرار گرفته است.
از سوی دیگر، تمام یا بخش عمده‌ای از زندگی ایلات و عشایر در زمره میراث ناملموس فرهنگی قرار می‌گیرد و ثبت و ضبط آنها، چه در قالب متن و چه در قالب تصویر، فعالیتی در راستای حفظ این میراث و انتقال آن به نسل‌های آینده محسوب می‌شود.  کار عکاسی قوم نگاری نیز در همین راستا قابل ارزیابی و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. یک عکاس قوم نگار، زندگی اقوام و خرده فرهنگ‌هایی را ثبت می‌کند که تحت تأثیر تغییرات فرهنگی و اجتماعی، آرام آرام در حال دگرگونی و حتی از بین رفتن است.
در گذشته وجوه مختلف زندگی ایلات و عشایر کوچنده شکل سنتی تری نسبت به امروز داشت. با توسعه شهرنشینی و تکنولوژی‌های ارتباطی، این شیوه کهن زیست بشری دچار تغییرات محسوسی شده و امروز فرزندان عشایر که با امکانات و رفاه شهرنشینی آشنایی بیشتری پیدا کرده‌اند، نسبت به پدران و مادران خود، تمایل کمتری برای ادامه این زندگی سخت و دشوار  دارند. وقوع خشکسالی هم مزیدبر علت شده است چراکه بیشتر درآمد عشایر از دامداری تأمین می‌شود و در شرایط خشکسالی که علوفه مرتعی کم می‌شود، هزینه‌های تولید برای عشایر افزایش می‌یابد به طوری که دامداری برای آنان چندان صرفه اقتصادی ندارد. از این منظر نیز گردشگری عشایر می‌تواند در کنار دامداری، برای عشایر ایجاد اشتغال و درآمد نماید و حتی باعث ورود ارز به کشور شود و دستگاه‌های متولی هم بر همین اساس، بومگردی عشایر را ترویج و حمایت می‌کنند.
از طرفی، امروزه موقعیت گردشگری کشورها تاحدود زیادی با استفاده از تبلیغات و انتشار تصاویری از طبیعت، آثار معماری، باستانی و فرهنگی آن کشور صورت می‌گیرد تا جایی که می‌توان عکس‌ها را سفیران فرهنگی یک کشور برای جذب گردشگر قلمداد کرد چراکه زبان عکس یک زبان بین‌المللی است و درک آن برای مردم جهان با هر فرهنگ و زبانی ممکن است. در ربع قرن اخیر، با رشد تکنولوژی‌های ارتباطی و توسعه شبکه‌های مجازی، تصاویر زیادی از مردم در سراسر دنیا انتشار پیدا کرده که ما با دیدن این تصاویر، شناختی نسبی از برخی از خصوصیات زندگی، آداب و رسوم، فرهنگ، پوشاک و... افراد حاضر در تصویر پیدا می‌کنیم. ایران نیز دارای جاذبه‌های فراوان گردشگری تاریخی، باستانی و فرهنگی است. یکی از این جاذبه‌ها، زندگی عشایر کوچنده است و عکاسی قوم نگاری نیز با ثبت و انتشار تصاویر این شیوه از زندگی نقش تأثیرگذاری در ترویج گردشگری عشایر ایفا می‌نماید، البته باید توجه کنیم که نباید به این بهانه، عکس کارت پستالی را در عکاسی مستند و قوم‌نگاری رواج دهیم. مسئولیت و تعهد عکاسان قوم نگار ایجاب می‌کند علاوه بر معرفی تصویری پتانسیل‌های گردشگری کشور خود، مقولات انسانی و فرهنگی را با زاویه نگاه وسیع تری به نسل‌های بعد انتقال دهند. ذکر این نکته نیز لازم است که تاکنون عکاسی قوم نگاری چندان مورد حمایت دستگاه‌های متولی و فرهنگی قرار نگرفته و متأسفانه کمترین سهم در انتشارات تصویری، مربوط به عکاسی از ایلات و عشایر است.