سعدی، سخنگوی صادق مردم*

محمود شالویی
دستیار ویژه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ​و دبیر شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی

اول اردیبهشت ماه جلالی  / بلبل گوینده بر منابر قضبان
بر گل سرخ از نم اوفتاده لآلی / همچو عرق بر عذار شاهد غضبان
سخن از سخنوران نامی گفتن، صد دانه الماس به دندان سفتن است و صد وادی پر خار به مژگان رفتن؛ خاصه شاعر شیرین‌سخن و بلندآوازه‌ای همچون سعدی که به شایستگی، «شهریار ملک سخن»‌اش ‌نامیده‌اند؛ سخنوری که نمایاندن مقام بلندش به دیگران اثبات همان فرموده‏ خود اوست که: «همه گویند ولی گفته‏ سعدی دگر است.» شیخ اجل، سعدی شیرازی، شاعر بزرگ ایران‌زمین، سخنوری است که سحر کلامش از قرن هفتم هجری تاکنون هر روز اعجاب‌انگیزتر از پیش شده است. ذکر جمیلش در اَفواه مردمان افتاده و صیت سخنش در بسیط زمین منتشر شده و رقعه منشآتش را چو کاغذ زر می‌برند. سعدی بزرگمردی است که در نشیمن عزلت خویش روح سخن را چنان می‌پرورد که باد خزان را بر آن دست تطاول نباشد و گردش زمان عیش ربیعش را به طیش خریف مبدل نکند. او همان سخندان یگانه‌ای است که برای نزهت ناظران و فسحت حاضران آثاری را در حسن معاشرت و آداب محاورت در لباسی که متکلمان را به کار آید و مترسلان را بلاغت فزاید، تصنیف کرده است. شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی، با آثار منظوم و منثور ماندگاری همچون دیوان اشعار، بوستان و گلستان از چهره‌های شاخص میراث ادبی ایران به شمار می‌آید. او همچنین از جمله شاعرانی است که به سیر و سیاحت در آفاق علاقه وافری داشت. اگر چه سال‌شمار عمر انفسی او به قرن هفتم هجری می‌رسد، روزشمار عمر آفاقی‌اش از حضور پیوسته و مداومش از همان دوران تا به امروز حکایت دارد؛ حضوری پرشکوه که مردمان امروز را پس از قرن‌ها، خوشه‌چین معانی و بیانش کرده است. زبان فارسی پس از فردوسی، که کاخ بلند نظم پارسی را سامان داد و عرصه‌ای بی‌بدیل برای نشو و نمای این بنای جاودانی گشود، در کلام سعدی شیراز به منتهای فصاحت و بلاغت می‌رسد. گلستانش، دارای زبانی نگارین و آکنده از ظرایف کلامی و زیباشناختی و دفتری از آموزه‌هاست و بوستانش، به منظومه‌ای از آرمان‌ها مانند شده است. در آن‌ روزگار پرآشوب که ایلغار مغول، گسست فکری و فرهنگی عظیمی، نه تنها در ایران سرفراز، که در جهان اسلام ایجاد کرد، این سخن‌شناس پرآوازه همچون پلی مستحکم، پیوندی عمیق میان تمدن فرهنگ ایرانی- اسلامی رقم زد. سخن سعدی در فصل وحشت مغولان نویدبخش بهار صلح و دوستی جهانی است. شیخ اجل آن‌قدر بر «دوستی» تأکید می‌ورزد که بیش از هزار بار در کلیاتش این واژه‌ را به کار برده است. سعدی سخنگوی صادق مردم است. با آنکه اهل فن از دیدگاه هنری و زیبایی‌شناختی او را «فرمانروای ملک سخن» لقب داده‌اند و شعر بلندش، به روانی نثر و نثر زیبایش به شیوایی شعر پدید آمده، در نوشته‌هایش ژرف‌ترین و مهم‌ترین مسائل و موضوعات اجتماعی را نیز بازگو می‌کند. او همیشه در قالب پیام‌های اخلاقی جهان‌گستر، آدمیان - بالاخص صاحبان قدرت - را به واقع‌گرایی، عقل‌مداری و رعایت عدل و انصاف نصیحت می‌کند. وی هر چند در ظاهر فرمانروایان را می‌ستاید، به بهانه ستایش، آنان را پند و اندرز می‌دهد و راه می‌نماید. توصیه‌های او به حاکمان و کشورداران بویژه در قصاید، رسائل نثر و در کتاب گلستان با دلکش‌ترین واژه‌ها و شیواترین جملات همیشه زبانزد اصحاب علم و سخن بوده است.
اول اردیبهشت را که در تقویم ملی، روز بزرگداشت سعدی شیرازی، نامگذاری شده است به اهالی شعر و ادب تهنیت می‌گویم و آن را به‌یقین فرصت مغتنمی می‌دانم تا همه فارسی‌زبانان و فارسی‌دوستان جهان کام خویش را با شعر و نثر شیخ اجل شیرین سازند و به یاد او زمزمه کنند که:
من آن مرغ سخن‌دانم که در خاکم رود صورت
هنوز آواز می‌آید که سعدی در گلستانم
گزافه نیست اگر بگوییم هر روز که اثری با الهام از سعدی شیرازی پدید ‌آید، به راستی «روز سعدی» است، حتی اگر اولِ اردیبهشت نباشد.
*به مناسبت روز بزرگداشت سعدی شیرازی