جاذبه های پتروشیمی سازی کاغذی!

ایران زمین - کلنگ احداث پتروشیمی میانکاله در اراضی مرتعی و منابع طبیعی و در مجاورت یکی از مهم‌ترین تالاب‌های ایران در حالی زده شد که در حال حاضر بیش از 10 پروژه پتروشیمی‌ نیمه‌کاره و بلاتکلیف در استان‌های مختلف کشور وجود دارد؛ پروژه‌هایی که با صرف هزینه‌های چند صد میلیاردی در مراحل مطالعاتی، امکان سنجی، حصارکشی و تسطیح زمین، تأسیسات اولیه و... از حد 5 تا 10 درصد پیشرفت فیزیکی پروژه فراتر نرفته و 10 الی 15 سال است که خاک می‌خورند.
براساس گزارش پژوهشی ایرنا در حال حاضر پتروشیمی گلستان، پلی اتیلن دهدشت، پتروشیمی بروجن، پتروشیمی زنجان، پتروشیمی فیروزآباد، ممسنی، داراب، جهرم و استهبان از جمله این طرح‌های بلاتکلیف هستند.
پتروشیمی دهدشت (پلی اتیلن دهدشت) در سال ۱۳۸۸ کلنگ زنی شد، اما پس از گذشت حدود ۱۲ سال در حال حاضر میزان پیشرفت آن به حدود ۱۷.۹ درصد رسیده است.  پتروشیمی دنا که در شهرستان دهدشت و دشت کلاچو واقع شده، پس از گذشت ۱۱ سال حدود ۶۸ درصد پیشرفت کرده است.
طرح اوره آمونیاک زنجان نیز که در سال ۱۳۸۶ کلنگ زنی شده، همچنان در مرحله ساخت قرار دارد. با وجود اینکه ۱۴ سال از آغاز ساخت این مجتمع می‌گذرد، زمان راه‌اندازی آن همچنان نامشخص است.
طرح ابن سینا اندیمشک که با لیسانس شرکت ELIT چین برای تولید محصول EO در حال اجراست، پس از دو سال به پیشرفت فیزیکی ۲ درصدی رسیده است.  پتروشیمی بروجن نیز از طرح‌هایی است که به علت کمبود منابع آبی، بلاتکلیف مانده است. شهرستان بروجن که خود گرفتار کم آبی است، توان تأمین آب مورد نیاز پتروشیمی بروجن را ندارد. با وجود اینکه در سال‌های گذشته، طرح‌های مختلفی برای تأمین آب این مجتمع از جمله احداث تونل انتقال آب، ارائه شده اما هیچ کدام جنبه عملیاتی نیافته است. تأخیر چندین ساله در ساخت این پتروشیمی در حالی است که چند ده هکتار از مراتع چرای دام برای ساخت این مجتمع، حصارکشی شده و تکلیف این زمین نیز مشخص نیست.
وعده‌ای که سرمایه 100 هزار گلستانی را سوزاند
در حال حاضر، مهم‌ترین و پرحاشیه‌ترین پتروشیمی نیمه کاره کشور، طرح پتروشیمی گلستان در استان گلستان است که ۱۶ سال از عمر کلنگ زنی آن می‌گذرد. پتروشیمی گلستان به‌عنوان یکی از طرح‌های بلاتکلیف محسوب می‌شود که به‌دلیل کم توجهی به صرفه و توجیه اقتصادی، کلنگ زنی شده و حدود ۱۰۰ هزار سهامدار ناراضی را سرگردان کرده است.
در زمان کلنگ‌زنی پروژه پتروشیمی گلستان، وعده اشتغال گسترده مردم استان گلستان و رونق اقتصادی این استان داده شد و به تبع آن، ده‌ها هزار زن و مرد گلستانی اقدام به شرکت در پذیره‌نویسی سهام این مجتمع کاغذی کردند بطوری که در 15 سال پیش 47 میلیارد تومان از سرمایه های خرد و عمده مردم برای ساخت این پتروشیمی جذب شد .
مجتمع پتروشیمی گلستان قرار بود در مدت ۵ سال به بهره‌برداری برسد، اما اکنون و پس از گذشت ۱۶ سال، میزان پیشرفت آن به کمتر از ۲۰ درصد رسیده است. اگرچه به عواملی مانند مشکلات حقوقی و مالی به‌عنوان موانع ساخت این پتروشیمی اشاره می‌شود، اما واقعیت این است که مشکل اصلی این طرح، بی توجهی به صرفه و توجیه اقتصادی بوده است.
پتروشیمی گلستان با هدف تولید اوره و آمونیاک (کود کشاورزی) کلنگ زنی شد، این در حالی بود که مجتمع‌های دیگر پتروشیمی در شمال غرب و نیمه شمالی کشور پیش از آن، اقدام به تولید این محصول (از آن به‌عنوان کود کشاورزی استفاده می‌شود) کرده بودند، بنابراین محصول تولیدی پتروشیمی گلستان، مازاد بر نیاز منطقه بود. تنها راه حل برای محصول تولیدی این مجتمع، صادرات اوره و آمونیاک تولید شده توسط پتروشیمی گلستان به بازارهای جهانی است که برای صادرات باید به جنوب کشور و ساحل خلیج فارس حمل شود که به علت مسافت طولانی، هزینه زیادی را تحمیل کرده و سودآوری طرح را کاهش می‌دهد. جالب اینجاست که پتروشیمی میانکاله هم جدای از ملاحظات زیست محیطی با چنین وضعیتی روبه‌رواست.
موج سواری روی اشتغال
نکته اینجاست که چرا با وجود چنین پرونده‌های بلاتکلیف و ناتمامی باز هم ارائه طرح پروژه پتروشیمی جذاب است، حمایت نمایندگان مجلس در منطقه را جلب می‌کند و حتی استاندار و مسئولان اجرایی استان هم پشت آن می‌ایستند. پاسخ این پرسش را باید در وضعیت اقتصادی شکننده مناطقی که وعده احداث این پروژه‌ها داده می‌شود جست. در استان گلستان با وجود مهاجرت‌پذیری بالا از استان‌های سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی و شمالی، طرح اقتصادی قابل اعتنایی در این منطقه که امید اشتغال را در دل جوانان بیکار آن روشن کند وجود ندارد. به همین دلیل 16 سال پیش، زمانی که پذیره‌نویسی احداث مجتمع پتروشیمی گلستان آغاز شد بیش از 100 هزار نفر سرمایه خود را بر سر این طرح گذاشتند و سهام خریدند. در شرق مازندران هم با توجه به بیکاری گسترده و مهاجرت‌پذیری بالا در منطقه و این موضوع که اقتصاد گردشگری در شرق مازندران به اندازه غرب مازندران رونق ندارد، طرح پتروشیمی میانکاله مورد اقبال نمایندگان مجلس و مردم بومی و محلی منطقه قرار گرفت.
 شاید عجیب‌ترین طرح نیمه تمام پتروشیمی که با وجود واضح بودن توجیه اقتصادی نداشتن آن، نمایندگان مجلس اصرار بر انجام آن داشتند در استان فارس باشد. استان فارس دارای بیشترین تعداد پتروشیمی‌های نیمه کاره و بلاتکلیف است. هیأت وزیران در سال ۱۳۸۶ با هدف محرومیت‌زدایی و توسعه صنعتی مناطق محروم استان و با تعهد تأمین خوراک از خط اتیلن مرکز، با راه‌اندازی پتروشیمی در شهرهای فیروزآباد، فسا، جهرم و داراب با مشارکت بخش خصوصی موافقت کرد که تاکنون با گذشت حدود ۱۵ سال به مرحله جدی از ساخت نرسیده‌اند.
البته دو پتروشیمی دیگر نیز در شهرستان‌های کازرون و ممسنی کلنگ‌زنی شده که آنها هم تاکنون سرنوشتی مشابه داشته‌اند. برنامه‌ریزی‌های دولت وقت در مصوب کردن آن چهار واحد که به پتروشیمی پلی اتیلن مرکز مشهورند بر مدار وابستگی‌شان به یکدیگر می‌چرخید به این ترتیب که این چهار واحد در مجموع یک زنجیره را تشکیل می‌دادند که خروجی هر یک از آنها خوراک واحد دیگر را تأمین کند تا در انتها به محصول نهایی ختم شود و مقرر شد راه ارتباطی این چهار واحد هم از طریق خط لوله باشد. جزئیات آن هم این گونه بود که اتیلن مورد نیاز را از پارس جنوبی به فیروزآباد بیاورند و پس از انجام فرایندهایی روی آن با خط لوله به جهرم منتقل شود تا پلی اتیلن سنگین استحصال شود و سپس از جهرم به فسا منتقل شود تا پلی اتیلن سبک، حاصل شده و نهایتاً از فسا به داراب برسد تا فرآورده نهایی به دست آید.
بنابراین طبق این برنامه‌ریزی، این چهار واحد بهتر است به طور همزمان به بهره‌برداری برسند تا بیشترین کارایی را داشته باشند، در غیر این صورت زنجیره پیش‌بینی شده دچار اخلال خواهد شد. پیش از این و در سال ۱۳۹۹ اعلام شد قرارگاه خاتم‌الانبیا به‌عنوان سرمایه‌گذار معتقد است که ساخت و اجرای چهار پتروشیمی در چهار شهرستان این استان توجیه و صرفه اقتصادی ندارد و پتروشیمی‌ها باید در یک مکان تجمیع و احداث شود. با وجود اظهارنظر سرمایه‌گذار، تأکید نمایندگان چهار شهرستانی که بنا بود این پتروشیمی‌ها در آنجا اجرا شود بر این بود که این پروژه‌ها باید در همان شهرستان‌ها احداث شود چرا که این مطالبه و خواست مردم آن شهرستان‌هاست.
سراب سود اقتصادی در پتروشیمی
بسیاری از مجتمع‌های پتروشیمی، حالت میان دستی دارند که خوراک سایر واحدهای پتروشیمی را تأمین می‌کنند، بنابراین تمرکز پتروشیمی‌ها باعث می‌شود که هم سریعتر و هم ارزان‌تر خوراک را به سایر مجتمع‌ها تحویل دهند و بدین ترتیب هزینه تولید کاهش یابد.
براساس تجارب جهانی، مناطق پتروشیمی ماهشهر و عسلویه در کشور ایجاد شد که کارنامه موفقی دارند؛ در این مناطق، ده‌ها واحد پتروشیمی فعال هستند که به‌صورت زنجیره، فعالیت می‌کنند. اما در این میان برخی مجتمع‌ها به طور سلیقه‌ای و با اعمال نفوذ مقامات محلی، کلنگ زنی می‌شوند که معمولاً به نتیجه نمی‌رسند یا اینکه در صورت راه‌اندازی، زیان‌ده خواهند بود.
بنابراین، این پروژه‌ها حتی در صورت افتتاح، جنبه سربار داشته و زیان‌ده خواهند بود و صرفاً به‌دلیل ملاحظات سیاسی یا اجتماعی و با صرف هزینه زیاد، در مدار فعالیت نگاه داشته می‌شوند.
وعده توخالی اشتغال
صنعت پتروشیمی، صنعتی درآمدزا و اشتغالزا می‌تواند باشد اما با شرایطی خاص که آن شرایط در طرح‌های روی کاغذ و بلاتکلیف کنونی وجود ندارد. علاوه بر نزدیکی زنجیره‌های ارزش و منابع تأمین خوراک، حلقه مفقوده در صنعت پتروشیمی، توسعه بخش پایین دستی است که می‌تواند با سرمایه‌گذاری اندک، برای افراد زیادی اشتغال آفرینی کند. بر اساس آمار، ۱۵ هزار واحد تولیدی بخش پایین دستی بیش از ۸۸۰ هزار شغل فراهم کرده‌اند اما در طرح‌های ناتمام کنونی به این حلقه مفقوده توجه نشده است. صنایعی که از محصولات پتروشیمی یا فرآورده‌های پالایشگاهی به‌عنوان مواد اولیه استفاده می‌کنند به‌عنوان صنایع پایین‌دستی پتروشیمی شناخته می‌شوند. از جمله این صنایع می‌توان به واحدهای تولیدکننده پلاستیک، لاستیک، رنگ و رزین، کود و سموم، مواد شیمیایی و حلال‌ها، الیاف و نساجی، داروهای شیمیایی، آرایشی و بهداشتی، کامپوزیت و شوینده اشاره کرد. باید توجه داشت که صنایع بالادستی پتروشیمی کمترین اتکا را به نیروی کار دارند و بر این اساس به‌عنوان صنایع انرژی‌بر و سرمایه‌بر شناخته می‌شوند.
برخلاف تصور عامه مردم، میزان اشتغال آفرینی در طرح‌های نیمه تمام کنونی پتروشیمی بسیار پایین است. طبق آمار، ۵۶ مجتمع بالادستی صنعت پتروشیمی (تولیدکننده مواد پایه و خام صنعت پتروشیمی مانند اتان، متانول، اتیلن، پلی اتیلن و...)  در کل کشور که حدود ۶۵ میلیون تن محصول تولید می‌کنند، توانسته‌اند در مجموع فقط برای ۱۰۵ هزار نفر شغل ایجاد کنند. در صورتی که مجتمع‌های بالادستی پتروشیمی بتوانند خوراک واحدهای پایین دستی را تولید کنند، زنجیره تولید در صنعت پتروشیمی شکل گرفته و میزان تولید صنعتی و به تبع آن، اشتغال آفرینی افزایش می‌یابد، اما واقعیت این است که بخش زیادی از مجتمع‌های پتروشیمی در کشور با هدف ارزآوری، اقدام به تولید بالادستی می‌کنند، بدین ترتیب محصول تولیدی آنها به شکل خام فروشی به بازارهای جهانی صادر شده و صنایع پایین دستی بهره‌ای از آنها نمی‌برند و اشتغال چندانی هم ایجاد نمی‌شود.

نیم نگاه

صنعت پتروشیمی ، صنعتی درآمدزا و اشتغالزا می تواند باشد اما با شرایطی خاص که آن شرایط در طرح های روی کاغذ و بلاتکلیف کنونی وجود ندارد. علاوه بر نزدیکی زنجیره های ارزش و منابع تأمین خوراک ، حلقه مفقوده در صنعت پتروشیمی، توسعه بخش پایین دستی است که می تواند با سرمایه گذاری اندک، برای افراد زیادی اشتغال آفرینی کند. بر اساس آمار، ۱۵ هزار واحد تولیدی بخش پایین دستی بیش از ۸۸۰ هزار شغل فراهم کرده اند اما در این طرح های ناتمام به این حلقه مفقوده توجه نشده است
در استان گلستان با وجود مهاجرت پذیری بالا از استان های سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی و شمالی، طرح اقتصادی قابل اعتنایی در این منطقه که امید اشتغال را در دل جوانان بیکار آن روشن کند وجود ندارد. به همین دلیل 16 سال پیش ، زمانی که پذیره نویسی احداث مجتمع پتروشیمی گلستان آغاز شد بیش از 100 هزار نفر سرمایه خود را بر سر این طرح گذاشتند و سهام خریدند