«مزار شهدا» پناهگاه هویتی مردم ایران

مهدی جمشیدی
جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
1 در اندیشه مقام معظم رهبری، مؤلفه‌های هویتی مردم ایران سه ضلع دارد؛ «اسلام»، «عقبه تاریخی» و «انقلاب». رکن نخست، مؤلفه هویتی ما بنا بر تعریف رهبر معظم انقلاب «اسلام» است؛ دینی که تمام ساحات و شئون زندگی ما را درنوردید و همه حرکات و سکنات ما را به رنگ ارزش‌های خود درآورد. البته ما داوطلبانه این دین را پذیرفتیم و به همین دلیل، تمام بخش‌های مختلف زندگی‌مان به واسطه دین اسلام معنا پیدا کرده است و خودمان را با ارجاع به آن تفسیر و تعریف می‌کنیم.
دومین لایه هویتی ما «عقبه تاریخی» است و این بدان معنا است که جامعه ایران، جامعه‌ای ریشه‌دار است و اتصالات و مفصل‌بندی‌های دیرینه دارد. ملتی است که در پهنای تاریخ روان شده و تا به امروز امتداد پیدا کرده است. و سومین لایه هویتی ما «انقلاب» است. واقعیت این است که با پیروزی انقلاب اسلامی، انقلاب، لایه‌ای از مختصات هویتی مردم را به خود اختصاص داد و ارزش‌های آن به بخشی از ارزش‌های عمومی مردم بدل شد. از این رو، هر اتفاقی که در افق تاریخی انقلاب اسلامی رخ می‌دهد را می‌توان با ارجاع به این اضلاع و لایه‌های هویتی تفسیر و معنا کرد. از جمله این رخدادهای فرهنگی حرکت خودجوش مردم ایران در شب‌های قدر و حضور یافتن بر سر مزار شهدا است. گویی مردم در این حرکت خودجوش، بهترین جایی که رنگ معنا و معنویت می‌دهد را «مزار شهدا» می‌دانند و داوطلبانه آن را انتخاب می‌کنند؛ انتخابی که با هویت درونی‌شان نسبت مستقیم دارد.
2 باطن هویتی یک جامعه را به وضوح می‌توان در رخدادهای فرهنگی خودجوش آن جامعه دید و شناخت؛ مواقعی که مردم باید میان گزینه‌های فرهنگی مختلف دست به انتخاب بزنند بی‌تردید، آن انتخاب، تکیه‌گاه و پناهگاه‌ هویتی مردم خواهد بود. اینکه مردم در مناسبت عظیم و تعیین‌کننده‌ای مثل شب‌های قدر «مزار شهدا» را انتخاب می‌کنند و در آنجا آرام و قرار گرفته و به نوعی به آن مکان پناه می‌برند، نمایانگر گرایش فکری و سیاسی مردم ایران است.
آنچنان که رهبر معظم انقلاب هم گفته‌اند هویت مردم ایران زیر تابوت شهید سلیمانی و در آن تشییع میلیونی آشکار می‌شود. چنین رخدادهای فرهنگی‌ای نشان می‌دهد چه ارزش‌هایی در زندگی و ذهن و ضمیر مردم ریشه دوانده است. تعلق خاطر مردم نسبت به شهدا عمیق‌ترین لایه شخصیتی و فرهنگی مردم را نشان می‌دهد، آن هم نه در هر موقعیتی بلکه در شب‌های قدر؛ هر فردی در آن شب سعی می‌کند بهترین انتخاب را داشته باشد و در بهترین حالات قرار گیرد بنابراین، در این رخداد خودجوش مردمی، نشانه‌هایی نهفته است که می‌تواند بسیاری از تفسیرها و کج‌روایت‌ها را در خصوص هویت ایرانی اسلامی بشکند.
3 با وجود اینکه حداقل ۳۰ سال است که درگیر تهاجم فرهنگی هستیم و گاه در برهه‌هایی برخی از کارگزاران ما بد عمل کرده‌اند و با وجود دیگر متغیرهای منفی،اما باز انتخاب فرهنگی مردم نشان می‌دهد که ارزش‌های اسلامی و انقلابی در جامعه ما تا چه اندازه مستحکم، ریشه‌دار و عمیق است، وگرنه در اثر آن ضربه‌ها و تکانه‌ها بارها و بارها از دست رفته و کنار گذاشته شده بود.
 واقعیت این است که بخشی از هویت‌ها، قشری، تزئینی و ظاهری‌اند و به تلنگری بند هستند و با وزیدن نسیمی فرومی‌پاشند اما با این حال هیچ حادثه‌ای نمی‌تواند تعلق و پیوند مردم به شهدا را خدشه‌دار کند و بین مردم و شهدا فاصله بیندازد. شاهد این مدعا، حضور میلیونی مردم در جریان تشییع پیکر شهید حاج قاسم سلیمانی و شهید محسن حججی است؛ اینها همگی نشان از عمق هویتی جامعه ما است.
4حاضر شدن مردم بر مزار شهدا نشان می‌دهد که هویت ریشه‌دار فرهنگی ما «اسلامی-انقلابی» است و نه فقط اسلامی. گاه شنیده می‌شود که برخی از تحلیلگران با سوگیری عنوان می‌کنند که جامعه ایران، دینی و مذهبی است اما دینی سکولار و بریده از انقلاب! یعنی معتقدند اسلامِ مردم، بریده از انقلاب و نظام حاکم است و در بهترین حالت، از یک نوع دینداری غیرانقلابی صحبت می‌کنند و به مردم از این زاویه می‌نگرند.
 این در حالی است که شهدا نمادهای فرهنگی و هویتی انقلاب هستند و اتصال مردم به شهدا نقیض «نظریه اسلامِ سکولار» است. به تعبیری، همگرایی مردم با شهدای دفاع مقدس و مدافعان حرم که نمادها، نشانه‌ها و از ظهورات و متعلقات انقلاب هستند، نشان می‌دهد که اسلامِ مردم، اسلامی انقلابی است و هویت مردم، هویت اسلامی- انقلابی است. کنش‌های جمعی همچون حرکت خودجوش مردم در شب‌های قدر و حضورشان بر مزار شهدا، همگی نشان از این دارد که در عمق و لایه‌‌های عمیق هویتی مردم، «اسلام» و «انقلاب» در کنار یکدیگر هستند و روایت انقلابی از اسلام مساوی شده با همان اسلامی که مردم تلقی می‌کنند و می‌طلبند.