یک تجربه معنوی متفاوت

دکتر اردشیر انتظاری
استاد جامعه‌شناسی دانشگاه علامه‌طباطبایی
گاهی می‌شنویم یا می‌خوانیم که در جامعه ایران ارزش‌های ملی و سرزمینی تضعیف شده است این در حالی است که بارها جامعه‌شناسان و تحلیلگران اجتماعی ما، این ادعا را نقد کرده‌‌اند و برای نقض آن دلیل آورده‌اند از جمله، حضور پرشور مردم بر سر مزار شهدا در شب‌های قدر امسال بود که فیلم و خبر آن در شبکه‌های اجتماعی هم بسیار پربازدید شد. این حرکت خودجوش مردم به روشنی از برجستگی ارزش‌های دینی و عبادی در جامعه ایران خبر می‌دهد؛ جامعه‌ای که با وجود تنفس در فضای رسانه‌ای و جهانی شده امروز، هنوز پیوندهای خود را با ارزش‌های دینی و در کنار آن، ارزش‌های ملی و سرزمینی ما که شهدا هستند، حفظ کرده و می‌کوشند تا این دو فضا را از رهگذر آیین و مناسک دینی بهم پیوند ‌زده و بدین واسطه بر هویت ایرانی – اسلامی خود تأکید گذارند. این حرکت خودجوش مردمی، از ساحت‌های مختلفی قابل تأمل است که در این گفتار تنها برخی معانی جامعه‌شناختی آن را بررسی می‌کنیم.
***
چرا مردم در اقدامی خودجوش «مزار شهدا» را برای پاسداشت شب‌های قدر انتخاب کردند؟ در واقع خود نفس این «مکان» محل بحث ما است. به نظر می‌رسد مردم در این رخداد، از ارزش‌های دینی به ارزش‌های سرزمینی‌شان گریز می‌زنند. شهدا افرادی بودند که برای مردم و دفاع از آرمان‌های آنان از جان خود گذشتند، از این رو، مردم در حرکتی خودجوش در شب‌های قدر به «مزار شهدا» پناه می‌برند و این مکان را به‌عنوان «پناهگاهی برای عبادت» تلقی می‌کنند و این شاخصه با کارکرد اجتماعی مناجات که همانا آرامش معنوی و ارتباط با معبود است، گره می‌خورد. ارتباط با ارواح مطهرشهدا نشان از این دارد که باور مردم به جهان پس از مرگ چقدر برجسته است؛ اینکه شهدا زنده‌اند و نزد خداوند روزی دارند. این اقدام، نشان می‌دهد که هنوز شهدا و ارزش‌هایی که شهدا برای آن از جان خود گذشتند در جامعه ‌ایرانی زنده است و هنوز موضوعیت دارد.
یکی از کارکردهای شب‌های قدر این است که افراد را آماده می‌کند تا بتوانند نیازهای روحی و روانی خود را تأمین کنند و مزار شهدا بخوبی عرصه لازم برای تحقق این هدف را فراهم می‌کند. ویژگی‌هایی چون غیررسمی بودن و دوری از شیوه‌‌های مرسوم، تجربه معنوی ارزشمندی را برای افراد رقم می‌زند. البته این پویش، منحصر به امسال نبود و در سال‌های گذشته هم این اقدام صورت می‌گرفت و شاید یکی از دلایل استقبال از این اقدام در امسال، به خاطر گزارش مردم از تجربه مطلوب‌شان در سال‌های گذشته باشد و اساساً بسیاری از مناسک چنین شکل می‌گیرند.
به نظر می‌رسد که این حرکت، به نوعی نمایانگر تغییر در سلیقه عبادی و دینی مردم نیز باشد که طی آن افراد از الگوهای مرسوم عبادی که فرایندی یکدست و یکنواخت دارد، به سمت الگوهایی می‌روند که آزادی عمل بیشتری به‌دنبال دارد. به یک معنا، حضور مردم بر مزار شهدا در شب‌های قدر به تحقق این جنس از آزادی کمک می‌کند و از طرف دیگر، با آن روح حاکم بر برنامه‌های احیا تناسب بیشتری دارد چرا که دعا با وجود اینکه یک «نشانگاه جمعی» است اما از لحاظ روانشناختی یک «فعالیت فردی» محسوب می‌شود و نقطه جوش افراد برای اتصال، یکسان نیست و همه افراد در زمان مشخصی به آن ارتباط معنوی با خداوند نمی‌رسند. بر این اساس، به نظر می‌‌رسد که این امکان، در جایی مثل مزار شهدا یا بهشت زهرا بیشتر فراهم می‌شود و طی آن افراد ضمن شرکت در یک برنامه جمعی، استقلال خود را هم حفظ کرده و می‌توانند فعالیتی که با سلیقه شخصی‌شان سازگارتر است را انجام دهند.